نگهبانی انسان‌ها از طبیعت کنشی قرآنی است
پژوهشگر حوزه محیط زیست با تأکید بر اینکه براساس دیدگاه اسلام هیچ موجودی بیهوده خلق نشده و جایگزین ندارد و همه موجودات دارای شعور هستند، گفت: نگهبانی انسان از طبیعت رفتاری قرآنی است.
حجت‌الاسلام سلمان بهجتی‌اردکانی، کارشناس میز پژوهشی فقه محیط زیست در مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح جایگاه طبیعت و محیط زیست در قرآن و اندیشه دین اسلام پرداخت و گفت: سه مفهوم قرآنی وجود دارد که توجه انسان به آن سه مفهوم، او را به نگهبان دائمی طبیعت تبدیل می‌کند. درک این سه مفهوم سبب می‌شود که بشر نه تنها آسیبی به درختان، بوته‌ها، جنگل‌ها، پرندگان، وحوش، کوه‌ها، آب‌های جاری، تالاب‌ها، برکه‌ها و آبزیان نرساند، بلکه رفتاری احترام‌آمیز و مهربانانه و در عین حال معقول با آنها داشته باشد.
وی افزود: در این صورت است که انسان در مواجهه با جلوه‌های مختلف طبیعت و محیط زیست، خود را مسئول می‌انگارد؛ یعنی خود را در نقش نگهبان طبیعت می‌بیند و نه تنها خودش از طبیعت مراقبت می‌کند و لذت می‌برد، بلکه دیگران را نیز از رفتارهای مخاطره‌آمیز و آسیب‌زا نسبت به طبیعت باز می‌دارد.
هیچ موجودی بیهوده آفریده نشده
این پژوهشگر حوزه محیط زیست در اسلام با اشاره به این اصل مهم در اسلام که «هیچ موجودی بیهوده آفریده نشده» است، گفت: آیه ۱۹۱ از سوره آل عمران در بیان خصوصیات خردمندان می‌فرماید: آنها در خلقت آسمان‌ها و زمین تفکر می‌کنند و به این حقیقت معتقدند که خداوند هیچ چیز را بیهوده نیافریده است: «يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا» حال که هیچ موجودی اعم از گیاهان و حیوانات بی‌هدف آفریده نشده، پس دارای نقشی در طبیعت و حیات است و رسیدن به هدفی در ورای خلقت او نهفته است.
وی اظهار کرد: در فلسفه اسلامی نیز به این حقیقت توجه شده که وجود تمام موجودات خیر است. خیر بودن وجود تک‌تک موجودات نیز می‌تواند انعکاسی از هدفمند بودن آفرینش آنها باشد. حفاظت از طبیعت، قدم نهادن در مسیر تحقق هدف خداوند از خلقت است و لذا مراقبت از طبیعت و آسیب نرساندن به آن، هماهنگ شدن با فعل خداست. فطرت پاک انسانی، حفاظت از طبیعت در راستای هماهنگ شدن با فعل الهی را می‌پذیرد و به آن تمایل دارد.
با شعور بودن تمام موجودات
حجت‌الاسلام بهجتی‌اردکانی ادامه داد: مفهوم دوم، با شعور بودن موجودات است. مطابق آیه 44 سوره اسرا که می‌فرماید: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا» منابع طبیعی و زیستی موجود در زمین، مشغول ستایش و تسبيح خداوند هستند؛ هرچند اکثر انسان‌ها از درک این تسبیح‌گویی و ستایشگری عاجز هستند. بی‌تردید، تسبیح و ستایش، بدون فهم و شعور امکان‌پذیر نیست. به قول مولوی: جمله ذرّات عالم در نهان / با تو می‌گویند روزان و شبان/ ما سمیعیم و بصیریم و هشیم / با شما نامحرمان ما خامشیم.
وی تصریح کرد: آیا با این نگاه، کسی به خود اجازه می‌دهد طوری رفتار کند که به گیاهان و فضای سبز آسیب وارد شود یا حیوانات اذیت شوند و درد بکشند؟ تنها اندکی توجه کافی است که انسان با خود بگوید: همانطور که دردمندی و اذیت شدن و یا نقص عضو را برای خود نمی‌پسندم برای سایر موجودات که آنها نیز شعور دارند، نمی‌پسندم.
هیچ موجودی در نقش‌آفرینی خود جایگزین ندارد
کارشناس میز پژوهشی فقه محیط زیست در مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی سومین اصلی که در تفکر اسلامی باید به آن توجه کرد را بدون جایگزین بودن موجودات عالم هستی عنوان و اظهار کرد: مفهوم سوم این است که هر موجودی از آثار و نقش خاص خود برخوردار است به طوری که موجودی دیگر نمی‌تواند جایگزین آن شود؛ چراکه خداوند تک‌تک موجودات را براساس یک برنامه و برای رسیدن به نتیجه‌ای خاص آفریده است؛ همان طور که در آیات 38 و 39 از سوره دخان می‌فرماید: «وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ ﴿۳۸﴾ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۳۹﴾؛ و آسمان‌ها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است به بازى نيافريدهايم (38) آنها را جز به حق نيافريدهايم ليكن بيشترشان نمىدانند» «لعب» به معنای کار بی‌برنامه و بی‌نتیجه است و لذا از خداوند سر نمی‌زند.
وی گفت: پس هر موجودی که آفریده شده، نقشی از سوی خداوند به او داده شده که باید به ایفای آن بپردازد تا به نتیجه‌ای که از پیش برای او تعریف شده برسد. برخی ممکن است در توجیه اقدام آسیب‌رسان به طبیعت اینچنین توجیه کنند که نبود این یک درخت یا یک حیوان یا آلوده شدن بخش کوچکی از طبیعت به زباله، در مقایسه با گستردگی طبیعت، به حساب نمی‌آید و اثری ندارد. اما باید دانست که براساس مفهوم سوم، حتی یک بوته یا پرنده یا حشره کوچک نیز نقشی دارد؛ به طوری که اقدام به حذف آن از طبیعت، ممانعت کردن از رسیدن آن موجود به هدفی است که خداوند برای آن طراحی کرده است.
نگهبانی هر انسانی از طبیعت
این کارشناس محیط زیست اضافه کرد: اکنون سه مفهوم قرآنی فوق را در کنار این گزاره قرآنی که خداوند انسان را به عنوان خلیفه خود در زمین معرفی کرده، قرار دهیم. در این صورت، درمی‌یابیم که انسان در برابر منابع و عناصر طبیعی و محیط زیستی وظایفی دارد؛ زیرا باید صفات الهی را تا جایی که محدودیت‌های مادی به او اجازه می‌دهد در خود پیاده سازد. در این راستا، اولا انسان در برابر تک تک موجودات زنده مسئول است، دوماً حق ندارد حیات آنها را بدون دلیل موجّه سلب کند. سوماً باید با مهربانی و عطوفت با انواع موجودات در طبیعت رفتار کند و چهارماً خود را به عنوان نگهبان طبیعت تلقی کند.
راه حل بحران‌های محیط زیستی
وی در بخش پایانی سخنان خود، اظهار کرد: مواجهه بشر امروزین با بحران‌های محیط زیستی و آثار زیانبار و گسترده آنها در حیات و سلامت بشر، ناشی از عدم توجه به اینگونه تعالیم قرآنی است. نیاز بشر امروز به آموزه‌های اصیل و معتبر ادیان توحیدی در آنچه به عنوان توسعه نامیده می‌شود، بیش از پیش هویدا شده است. بقای حیات و تأمین حقوق نسل‌ها در گرو پایبندی حاکمان و تصمیم‌گیران و همچنین توده‌های مردم به تعالیم وحیانی است. در این میان، نباید از نقش هم‌اندیشی بزرگان ادیان و همچنین توافق کشورها برای مواجهه صحیح با طبیعت و محدودسازی فعالیت‌های مخرب غافل شد. به طور کلی، بهبود وضعیت محیط زیست وابسته به سه عرصه دانش، فناوری و فرهنگ است. اگر نگاه به طبیعت، برآمده از آموزه‌های وحیانی باشد و این نگاه در به کاربستن دانش و فناوری و فرهنگ دخالت داده شود، مشکل و بحران محیط زیستی نخواهیم داشت. با توجه به اینکه محیط زیست به تمام عرصه‌های کلان و خرد حکمرانی مرتبط است، سریان نگاه الهیاتی در تمام عرصه‌های حکمرانی، مدیریت و اجرا لازم است.
گفت وگو از زهرا ایرجی
انتهای پیام
