عید قربان مجرای فیض الهی است

داستان قربانی شدن اسماعیل(ع) در آیات ۱۰۲ تا ۱۰۷ سوره صافات اینگونه آمده است: «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَىۚ قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا  إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ؛ و وقتى با او به جايگاه «سعى» رسيد، گفت: «اى پسرك من! من در خواب چنين‌ مى‌بينم كه تو را سَرْ مى‌بُرم، پس ببين چه به نظرت مى‌آيد؟» گفت: «اى پدر من! آنچه را مأمورى بكن! ان‌شاءالله مرا از شكيبايان خواهى يافت، پس وقتى هر دو تن در دادند و همديگر را بدرود گفتند و پسر را به پيشانى بر خاك افكند، او را ندا داديم كه اى ابراهيم! رؤياى خود را حقيقت بخشيدى! ما نيكوكاران را چنين پاداش مى‌دهيم! راستى كه اين همان آزمايش آشكار بود و او را در ازاى قربانى بزرگى باز رهانيديم».

علاوه بر اهتمام بر اجرای مراسم عید قربان که از مهم‌ترین اعیاد مسلمانان محسوب می‌شود، آنچه که برای این عید و سایر اعیاد مسلمین اهمیت دارد،‌ توجه به فلسفه و حکمت اصلی آن است. مهم‌ترین نکته‌ای که در کلام علمای دین مشترک است، یاد خداوند و قُرب و نزدیکی به اوست. قربان پس از توقف در عرفه (شناخت) و مشعر (محل آگاهی و شعور) و منا (آرزوها) فرا مى‌رسد، شناختی که به رهایى از تعلقات و هر آنچه غیرخدایى است، منجر می‌شود.

به راستی قربانی حقیقی چیست و در برابر آن چه خواهیم یافت؟ در آیه 37 سوره حج آمده است: « لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ  كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ  وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ؛ هرگز، نه‌ گوشت‌هاى آنها و نه خون‌هايشان به خدا نخواهد رسيد، ولى اين‌ تقواى شماست كه به او مى‌رسد. اينگونه خداوند آنها را براى شما رام كرد تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگى ياد كنيد و نيكوكاران را مژده ده». تقوای بنده «از بین بردن شیطان درونی هوای نفس» به خداوند می‌رسد، چرا که کشتن دیو نفس اماره، وسیله نزدیکی آدمی در پیشگاه حضرت حق است.

 علاوه بر تقرب و تقوا، تسلیم و رضا، کشتن هوای نفسانی، سپاسگزاری از خداوند، جلب آمرزش و رحمت الهی، دوری از طمع و حرص و بهره‌مندی نیازمندان و مستمندان از جمله دیگر اسرار و حکمت‌هایی است که راجع به فلسفه قربانی در منابع دینی نقل شده است. در اين روز حج‌گزار، اسماعیل وجودش را، يعنی هر آنچه بدان دلبستگی دنيوی یافته، قربانى مى‏‌‌کند.

این روز در کلام علی(ع) اینگونه توصیف شده است: «عید قربان روز «ثجّ» و «عجّ» است. ثجّ، خون قربانی‌هاست که می‌ریزید. پس نیت هرکس صادق باشد، اولین قطره خون قربانی او کفاره همه گناهان اوست و «عجّ»، دعاست. پس به درگاه خداوند دعا کنید. قسم به آن که جان محمد(ص) در دست اوست، از اینجا هیچ کس بر نمی‌گردد، مگر آمرزیده شود، جز کسی که گناه کبیره انجام داده و بر آن اصرار ورزد و در دل خود تصمیم بر ترک آن ندارد.» «کتاب حج و عمره در قرآن و حدیث، ص 361»

در مناجات امام زين‌العابدين(ع) آمده است: «اللّهُمَّ هذا يَومٌ مُبارَكٌ مَيمونٌ، وَالمُسلِمونَ فيهِ مُجتَمِعونَ في أقطارِ أرضِكَ، يَشهَدُ السّائِلُ مِنهُم وَالطّالِبُ وَالرّاغِبُ وَالرّاهِبُ، وأنتَ النّاظِرُ في حَوائِجِهِم؛ پروردگارا! اين روز، روزى بابركت و خجسته است و مسلمانان در اين روز، از اطراف زمين تو گرد آمده‌اند. خواهنده، جوينده، اميدوار و بيمناك، همه حاضرند و تو به نيازهايشان مى‌نگرى» «خير و برکت از نگاه قرآن و حديث، ص 519».

عرفه قبل قربان است و تأکید می‌کند که شناخت، مقدمه و لازمه قربانی است. در عرفه به شناخت خود نزدیک‌تر می‌شویم، اما قربان با شعار قربانی کردن تمنیات در پیش پای اراده الهی در زیست زندگی امروز ما چگونه تبلور می‌یابد؟ قربانی کردن عزیزها در آستان «عزیزترین» یعنی خدا در باور دنیای امروز که هر آنچه هست را در خدمت آدمی و برای او تصویر کرده را چگونه معنا کنیم، به عبارت دیگر پیام قربان برای انسان امروز چیست و اسماعیل انسان امروز چیست؟

شاید این سخن که خدا از آغاز نمی‌خواست که اسماعیل ذبح شود، بلکه می‌خواست که ابراهیم ذبح‌کننده اسماعیل شود، ما را به اصل مطلب در فلسفه این پیام رهنمون شود. در اینجا سخن از «نیاز خدا» نیست، سخن از «نیاز انسان» و این چنین است حکمت خداوند حکیم و مهربان، دوستدار انسان که ابراهیم را تا قله بلند قربانی کردن اسماعلیش بالا می‌برد.

در این روایت سخن از نیاز ابراهیم است، ابراهیمی که عزیزترین دارایی‌اش، تنها فرزندش را به حکم عبودیت تسلیم درگاه حق می‌کند، همچنین اسماعیلی که در این داستان مورد مشورت قرار می‌گیرد، نیز نیازی دیگر را مطرح می‌کند، شاید پذیرش و تسلیم ابراهیم به واسطه وجود مرتبه نبوت در او امری لازم به نظر برسد، اما در مورد اسماعیل چنین ادعایی را نمی‌توان مطرح کرد. 

اسماعیل، انسانی است که تا نفس اماره‌اش ذبح نشود، رستگار نمی‌شود و این‌گونه ابراهیم و اسماعیل به عموم جهانیان نشان دادند که آنچه عیار گوهر انسانیت را بالا می‌برد و او را موجودی شریف می‌گرداند، همان حالت خضوع و تسلیم در برابر حق تعالی است.

در این تعبیر، عید قربان مجرای فیض الهی و بهانه توجه خداوند رحمان به بندگان مؤمن و مطیع است و هر کس بتواند رضای خویش را فدای رضای حق کند، از خواسته دل در راه خواسته خدا چشم بپوشد و از داشته‌ها و خواسته‌ها بگذرد، به مرز عبودیت می‌رسد، گویی این عید، شادباش بر آمدن انسانی نو از خاکسترهای خویشتن خویش است.

بنابراین کل داستان قربانی کردن ابراهیم و اسماعیل ورای جنبه ظاهری آن امری سمبلیک است و این جنبه نمادین حاوی و حامل پیام اصلی داستان است، داستانی که می‌توان آن را حتی در جزئیات و تصمیمات زندگی انسان امروز حائز اهمیت دانست.