مروری بر فواید و موانع ترویج فرهنگ گفت‌وگو در جامعه + فیلم

حوادث سال 1401 موجب شد که گروه دانشگاه خبرگزاری ایکنا، موضوع «اخلاق گفت‌وگو» و نقشی که در کاهش خشونت، رشد اخلاقی و توسعه فرهنگی جامعه دارد را با کارشناسان مختلفی مورد بحث و بررسی قرار داد.

در ادامه به مهمترین موارد مطرح شده در این نشست‌ها اشاره می‌کنیم.

ظرفیت پذیرش حق و گوش شنوا داشتن دو شرط گفت‌وگوی صحیح است

حجت‌الاسلام محمد عابدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی:

ما معیارهایی که گفت‌وگوی صحیح را بر اساس آن شکل دهیم در اختیار نداریم یا به گفت‌وگوهای معیارمند پایبند نیستیم. برای مثال، در گفت‌وگو باید ورودی مثبت داشته باشیم یعنی با نیت پذیرش حق وارد گفت‌وگو شویم نه اینکه هدف ما خوداثباتی یا مجادله باشد. در قرآن کریم هم آمده است: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ تو هم بندگان مرا (به لطف و رحمت من) بشارت آر آن بندگانی که سخن بشنوند و به نیکوتر آن عمل کنند، آنان هستند که خدا آنها را (به لطف خاص خود) هدایت فرموده و هم آنان به حقیقت خردمندان عالمند» (زمر/ ۱۷ و ۱۸) این مژده‌ای است که خداوند به افرادی داده که قولی را شنیده و از بهترین آن تبعیت کنند بنابراین در گفت‌وگوی نیکو باید گوش شنوا داشته باشیم و دائماً دنبال مجادله نباشیم.

چنین معیارهایی متعدد هستند و وقتی این معیارها در نظر گرفته نمی‌شوند هرج و مرج در گفت‌وگو پیش می‌آید. منظور از هرج و مرج به هم ریختن نظم است. گفت‌وگوی درست دارای نظم است و این نظم بر اساس آن مبناها و بنیادهایی است.

پیش‌داوری و از موضع بالا حرف زدن مانع گفت‌وگوی صحیح است

حجت‌الاسلام محمدرضا نواب، سرپرست دانشکده علوم اجتماعی، رسانه و ارتباطات دانشگاه ادیان و مذاهب:

ما معتقدیم دین مبین اسلام، راه صحیح و اخلاقی را به جوامع ارائه می‌دهد لذا به نظر اسلام و از نظر اخلاقی، گفت‌وگو بر پایه تفاهمی مشترک و در دو لایه و سطح همسان صورت می‌‌گیرد لذا در گفت‌وگوی صحیح که مورد تأیید اسلام نیز هست نباید کسی از سطحی بالاتر، دنبال تفهیم یا کسی از سطح پائین‌تر دنبال درخواستی باشد بلکه باید گفت و شنود صورت گیرد. نکته مهم در این امر، عدم وجود پیش‌داوری‌ها و سوگیری‌ها است یعنی دو طرف نباید با نگاهی خاصی وارد این گفت‌وگو شوند.

باید در گفت‌وگوهایمان، دست از پیش‌داوری برداریم و دنبال درک مخاطب باشیم. اساساً آنچه در گفت‌وگو اهمیت دارد و بیش از خودِ گفت‌وگو اثر بخش است این است که مخاطب احساس کند شما وی را درک کرده و با او همراهی می‌کنید و آنچه این گفت‌وگو را تأثیرگذارتر می‌کند همین است که شخص احساس کند طرف مقابل در حال درک اوست. به همین جهت شخصاً معتقدم که اگر گفت‌وگوها در فضایی صورت گیرد که افرادِ مختلف، بدون آثارِ روانیِ خاص و بدون سوگیری‌ و امتیازگیری، صرفاً دنبال درک مخاطب باشند یقیناً این گفت‌وگو، تأثیرات خود را در پی خواهد داشت.

احساس امنیت لازمه گفت‌وگوی صحیح و مؤثر است

اعظم نژادی، مشاور نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه شهید رجایی و مدرس دانشگاه سوره:

اگر گفت‌وگو شکل نگیرد ممکن است شخص جلوی شما نشسته و شما را تایید کند اما وقتی بیرون برود بگوید که این سخنران اصلاً متوجه نبود که چه چیزی را بیان می‌کند. بنابراین گفت‌وگو می‌تواند تبعات مثبت و هم منفی داشته باشد. اگر مثبت باشد از آن لذت، رضایت، سبکی و حس ارزشمندی و انسان بودن بیرون می‌آید اما اگر از آن نارضایتی بیرون بیاید آنگاه در این جلسه، خشمی از برخی از افراد شکل می‌گیرد و در نتیجه ممکن است حتی جلوی صحبت‌های دیگران را هم بگیریم چون ما نقد دیگران را نمی‌پذیریم در نتیجه فرد ممکن است ناراحتی خود را در جای دیگر همانند منزل یا خیابان تخلیه کند.

انسان‌ها وقتی در گفت‌وگو احساس ارزشمند بودن پیدا کنند دیگر فریاد نمی‌کشند اما برای اینکه حس ارزشمند بودن داشته باشند ابتدا باید آن فرد را با همه مشخصات وی بپذیریم و وقتی هم پذیرفتیم و شخص احساس کرد امنیت دارد و دیگر مورد تمسخر ما واقع نمی‌شود و اگر حرفی بزند ما به هم نمی‌ریزیم بنابراین تعاملی جدی برقرار و مسائل به اشتراک گذاشته می‌شود و اگر هم مشکلی وجود داشته باشد در حین گفت‌وگو حل خواهد شد در غیر این‌صورت آنچه باقی می‌ماند دعوا و ناراحتی است.

گفت‌وگوی صحیح وقتی شکل می‌گیرد که خود را حق مطلق ندانیم

علیرضا کاوند، رئیس دانشکده علوم قرآنی تهران:

از لوازم گفت‌وگوی صحیح این است که تماس چشمی مناسبی با فرد مقابل داشته باشیم و از خیره شدن که می‌تواند نشانه تهدید باشد اجتناب کنیم. همچنین لبخند زدن در برخی از موارد بسیار مفید است و فرد مقابل می‌فهمد که ما او را دوست داریم و به عقایدش احترام می‌گذاریم و از بیان دیدگاه‌ها و عقایدش واهمه‌ای نداریم و این کار در جذب فرد مقابل و گوش دادن به سخنان ما موثر است. وقتی او نکته ارزشمندی را می‌گوید بهتر است بگوییم که بسیار استفاده کردم و نکته بسیار خوبی بود و باید او را تشویق کنیم تا بداند که ما به دانسته‌ها و داشته‌های علمی‌اش احترام می‌گذاریم.

همچنین، سخنان کوتاه و مفیدی را بیان کنیم که باعث شود فرد مقابل مانند ما بحث خود را کوتاه و مفید بیان کند و در نهایت از اطاله کلام فاصله بگیریم، مگر در مواردی که بحث نیازمند توضیح طولانی است. علاوه بر این، در گفت‌وگو مهربانی با افراد بسیار موثر است و باید از الفاظ تند و حاکی از عصبانیت و تکبر و حق به جانب بودن بپرهیزیم و اجازه دهیم که طرف مقابل حرف‌ها و دیدگاه‌هایش را مطرح کند، زیرا این امر در پیشرفت گفت‌وگو و پذیرش دیدگاه ما موثر است.

نقشی که گفت‌وگو در کاهش خشونت در جامعه دارد

سیدحسین نبوی، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی:

اگر گفت‌وگوی صحیح اتفاق بیفتد، جلوی بسیاری از خسارت‌ها و هزینه‌ها گرفته می‌شود. گفت‌وگو جلوی خشونت را می‌گیرد. البته منظورم لزوما خشونت جسمی و فیزیکی نیست که این شدیدترین شکل ممکن است، بلکه انواع دیگری از خشونت‌ها اتفاق می‌افتد و هر خشونتی هم که رخ دهد هزینه‌های اقتصادی، روانی و اجتماعی دارد که ممکن است جبران‌ناپذیر باشند، اما گفت‌وگو مانع این هزینه‌ها و خسارت‌ها می‌شود.

گفت‌وگو سبب می‌شود که دو طرف یا طرفین بر سر موضوعی با هم مذاکره و تعامل داشته باشند و دو طرف متعهد می‌شوند از چیزی صرف نظر کنند. بنابراین بین آنها خشونت در نمی‌گیرد، بلکه رفته‌رفته به سوی آشتی و صلح سوق پیدا می‌کنند. بدین ترتیب انواع هزینه‌ها و خسارت‌ها که در غیر این صورت اتفاق می‌افتاد و ممکن بود که برای افراد جامعه سنگین باشد، رخ نمی‌دهد یا اگر اتفاق بیفتد بسیار کمتر است، لذا گفت‌وگو فواید بسیاری دارد.

گفت‌وگو و عدم قضاوت کلی، تنازع میان انسان‌ها را به حداقل می‌رساند

حجت‌الاسلام احمد شفیعی‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی:

قرآن کریم در جاهای مختلفی به عدالت محوری اشاره کرده و از جمله آمده است «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ ۚ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَىٰ بِهِمَا ۖ فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَىٰ أَنْ تَعْدِلُوا ۚ وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا؛ ای اهل ایمان، نگهدار عدالت باشید و برای خدا گواهی دهید هر چند بر ضرر خود یا پدر و مادر و خویشان شما باشد، (برای هر کس شهادت می‌دهید) اگر فقیر باشد یا غنی، خدا به (رعایت حقوق) آنها اولی است، پس شما (در حکم و شهادت) پیروی هوای نفس نکنید تا مبادا عدالت نگاه ندارید. و اگر زبان را (در شهادت به نفع خود) بگردانید یا (از بیان حق) خودداری کنید خدا به هر چه کنید آگاه است» (نساء/۱۳۵) بنابراین قرآن تاکید داشته اگر با برخی افراد هم دین نیستید نباید از خط عدالت خارج شوید. اساساً ساختار خلقت بر اساس عدالت است و قرآن هم فرموده که اساس خلقت بر عدالت است و چون قرآن، کتابِ انسان‌نهاد است بنابراین محوریت عدالت را از نظر دور نداشته است.

اگر به همین عدالت‌محوری توجه می‌کردیم با وجود تعدد در ادیان و مذاهب و حتی افرادی که اصلاً به دینی معتقد نیستند، یقیناً تنازع در میان انسان‌ها اگر ریشه‌کن نشود به قدری تقلیل پیدا می‌کند که دیگر قابل ذکر نیست. نکته قابل توجه این است که عدالت‌محوری که مورد تأکید قرآن است حقیقتی همه پسند است. به عبارت دیگر هر انسانی در هر گوشه‌ای از این دنیا و با هر زبان و اعتقادی که زندگی می‌کند به کلمه عدالت چراغ سبز نشان می‌دهد یعنی دوست دارد با وی بر اساس عدالت برخورد شده و به وی ظلم و توهین نشود بنابراین یکی از محورهای مهم در آداب گفت‌وگو توجه به عدالت است.

گفت‌وگو یک کنش اخلاقی است

محمدباقر تاج‌الدین، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی:

گفت‌وگو وجوه مختلفی دارد از جمله اینکه یک کنش عقلانی است چون انسان دارای عقلانیت و خردورزی است بنابراین تن به گفت‌وگو می‌دهد. گفت‌وگو را می‌توان به مثابه یک کنش فکری هم در نظر گرفت. البته بیشتر مد نظر بنده تفکر انتقادی است نه هر نوع فکر کردنی. وجه دیگر این است که می‌توانیم گفت‌وگو را به مثابه یک کنش انسانی در نظر بگیریم چون انسان به مثابه انسان بودن و اینکه اختیار، اراده، آزادی، حق انتخاب، حق ارتباط گرفتن با دیگران و حق بیان دارد بنابراین گفت‌وگوی وی یک کنش انسانی است.

وجه دیگر این است که گفت‌وگو به مثابه یک کنش اخلاقی هم هست؛ بدین معنا که ما اخلاقاً مجاز نیستیم هر باوری را بپذیریم مگر اینکه درباره آن جست‌وجوگری کنیم و استدلال بیاوریم یا استدلال بخواهیم و اخلاقاً آن باور، در هر زمینه‌ای که باشد را بپذیریم. ضمناً اینکه گفت‌وگو یک کنش اجتماعی است. انسان موجودی اجتماعی است و بیرون از اجتماع نمی‌تواند وجود داشته باشد بنابراین لاجرم وجه اجتماعی گفت‌وگو هم اهمیت بسیار زیادی دارد.