گزاره‌های ارائه شده در پژوهش‌های دینی باید قابل اثبات باشند

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «پژوهش‌های دینی و نظریه‌های سیاسی دوران معاصر» امروز دوشنبه ۲۲ آذرماه از سوی مجمع پژوهشگاه‌های علوم انسانی اسلامی برگزار شد.

علی شیرخانی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، در این نشست به سخنرانی پرداخت که گزیده سخنان وی در ادامه می‌آید؛

از طریق پژوهش می‌خواهیم حل مسئله‌ داشته باشیم. وقتی از پژوهش‌های دینی صحبت می‌شود پژوهش و حل مسئله به سمت دین می‌رود. در این راستا لازم است دین را تعریف کنیم. دین به معنای مجموعه‌ای از باورها و اعتقادات است که به آن فقه اکبر گفته می‌شود و همچنین شامل اخلاق به عنوان فقه اوسط و شریعت و مناسک است که فقه اصغر نامیده می‌شود. درباره اینکه این دین چگونه حاصل می‌شود باید گفت صاحبان رسالتی در طول تاریخ وجود داشته‌اند که ادبیاتی را آورده‌اند و اگر این ادیان، آسمانی باشند آنها را ادیان ابراهیمی می‌نامیم اما ادیانی هم در دنیا وجود دارند که با ممارست برخی افراد مطرح شده‌اند لذا در پژوهش دینی، منظور از دین، اعم از پژوهش‌های ابراهیمی است.

نکات مهم در پژوهش دینی

در پژوهش دینی باید پیرامون ماهیت و ابعاد دین و شناساندن آن تلاش کرده و گزاره‌های دینی را به شکل متقن ارائه دهیم که قابل اثبات و تایید باشد. اگر در این راستا فعالیت کنیم پژوهش دینی انجام داده‌ایم. دین مجموعه‌ای از باورها، اخلاقیات، ارزش‌ها، شریعت و مناسک است. بر اساس آموزه‌های دینی هر عملی انجام دهیم آثار وضعی آن بر ما ظاهر می‌شود لذا انسان‌هایی که در رابطه با افعال طبیعی هم پژوهش می‌کنند اقدام آنها نوعی فعل دینی است. حتی غواصی که به عمق دریاها می‌رود و عجایب طبیعت که توسط خدای متعال خلق شده‌اند را کشف می‌کند اقدامی دینی انجام داده است.

درباره نظریه باید گفت اگر مجموعه‌ای از مفاهیم، مفروضات و گزاره‌ها را داشته باشیم که از طریق متغیرهایی با همدیگر مرتبط شوند و بتوانیم اینها را تبیین کنیم و سپس به تعمیم برسیم به آن نظریه می‌گویند. برای مثال در سال 1991 شوروی فروپاشید. در آن زمان گفته می‌شد شوروی رقیب آمریکاست لذا یکی از اندیشمندان غربی به نام فوکویاما، نظریه‌ای با عنوان پایان تاریخ ارائه داد و گفت با رفتن شوروی، تنها ایدئولوژی مطرح در جهان لیبرالیسم است. ساموئل هانتینگتون نیز سه چهار سال بعد از فوکویاما گفت نگاه وی خوشبینانه است لذا برخی مفروضات را کنار هم چید و مسلماتی را آورد و گفت غرب یکی از ایدئولوژی‌های نوظهور جهان است ولی ما تمدن‌های رقیب دیگری همانند تمدن اسلامی، اسلاوی، چینی، آمریکای لاتینی، هندی و آفریقایی داریم که اینها با تمدن غرب معارضه خواهند کرد بنابراین به پایان تاریخ نرسیده‌ایم بلکه آمریکا باید دائماً خود را قوی کند که با رقیب‌های تمدنی مقابله کند. به همین دلیل آمریکا به دنبال نظم نوین جهانی و تقویت خود افتاد. این نظریات در عرصه‌های گوناگون مطرح می‌شود.

تأکید امام خمینی(ره) بر آشنایی با علم مدیریت

نظریات سیاسی تلاش می‌کنند پاسخ دهند چگونه می‌‌توان حکومتی ایجاد کرد که بتواند برای جامعه نظم و انتظام ایجاد کرده و در عین حال مفید باشد؟ این مفید بودن ممکن است از نظر معنوی یا دنیوی باشد اما نظریه سیاسی عمدتا مفید را به شکل دنیایی آن مطرح می‌‌کنند و مثلا در غرب، منافع ملی عمدتاً منافع مادی هستند. لذا یکی از مواردی که در رشد کشورها به آن اشاره می‌کنند آمار‌های کمّی همانند قدرت خرید شهروندان است. اما در اسلام به مواردی همانند عدالت تأکید زیادی می‌شود لذا اندیشمند نباید از آنچه حقیقتا پسندیده روی‌گردان شود بلکه باید تمام هم و غم وی این باشد که به حقیقت دست یابد تا جامعه را به کمال و سعادت رهنمون کند.

امام خمینی(ره) در سال 68 در منشور روحانیت می‌گوید اگر کسی عالمِ علوم معهود حوزه‌های علمیه باشد یعنی علم تفسیر، کلام، فقه، رجال، درایه و ... را بداند اما از مدیریت، تحولات سیاسی و اجتماعی و شرایط جهانی اطلاع نداشته باشد شایسته رهبری نیست. اولین مطلب که در نظریات سیاسی مهم است این است که جامعه ما به وسیله چه کسی و چگونه به سعادت می‌رسد؟ طبیعی است که اخلاقیات و هنجاریات باید در جامعه محقق شود و گرنه سعادتی که در آموزه‌های دینی مورد اشاره قرار گرفته است بدون اخلاقیات محقق نمی‌شود.

ما عمدتاً‌ تلاش می‌کنیم ارزش‌های جهان شمول داشته باشیم که بتوانیم به جهانیان ارائه دهیم و مدعی هم هستیم که اگر این اصول خوب معرفی شوند تضمین کننده سعادت بشریت هستند. گفته شده چنین دیدگاهی مقداری آرمانی است و در نتیجه عملیاتی نمی‌شود و حالت انتزاعی پیدا می‌کند و در نهایت به وضعیت مطلوب نمی‌رسیم. نظریه اثباتی می‌‌گوید باید واقعیات را نگاه کنیم تا نظریه انتزاعی نباشد لذا از این زاویه، یک انقلاب علمی در فلسفه صورت گرفت و فلسفه اثباتی جانشین فلسفه آرمانی شد.

امکان ابطال نظریه‌ها

باید در علوم انسانی بررسی کنیم آیا مردم از سیاست‌هایی که اعمال می‌شود رضایت دارند یا خیر؟ نکته مهمی هم که باید در نظر داشته باشیم این است که نظریات سیاسی که ارائه ‌می‌شوند قابل ابطال هم هستند بدین معنی که این نظریه بر اساس یک اجتهاد یعنی حدس متهورانه ارائه شده است و ممکن است خطا باشد. اثباتی‌ها می‌گویند نظریه سیاسی ممکن است ابطال شود بنابراین در هر جای دیگری نظریه‌ای ارائه دادیم باید در نظر داشته باشیم که ممکن است نظریه ما ابطال شود. کتاب‌های زیادی هم از سوی اندیشمندان دینی نوشته شده که چنین رویکردی را دنبال می‌کنند.

یکی از رویکردها در بررسی پژوهش‌ها، رویکرد تفسیری است. تفسیر در ادبیات الهیات پروتستان و کاتولیک با عنوان هرمنوتیک مطرح می‌شود. در اینجا قرار است نیت مؤلف را پیدا کنیم. وقتی به قرآن مراجعه می‌کنیم، می‌گوییم این آیه صیغه امر است پس این آیه دال بر وجوب یک شیء است لذا خداوند از این آیه قصد کرده واجبی انجام شود. مشهور است هر صد سال یک مرتبه باید تفسیری برای قرآن نوشته شود چون تحولات زیادی در طول تاریخ رخ می‌‌دهد که در فهم قرآن نقش دارند. لذا همانگونه که حضرت علی(ع) گفته است باید سوالات زمانه را به قرآن عرضه کرد و قرآن را به سخن آورد.

در آیه 159 سوره مبارکه آل عمران آمده است: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛ به مرحمت خدا بود که با خلق مهربان گشتی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از گِرد تو متفرق می‌شدند، پس از بدیی آنان درگذر و برای آنها طلب آمرزش کن و برای دلجویی آنها در کارِ (جنگ) با آنها مشورت نما، لیکن آنچه تصمیم گرفتی با توکل به خدا انجام ده، که خدا آنان را که بر او اعتماد کنند دوست دارد» لذا باید به متون دینی خودمان مراجعه کنیم تا مشخص شود در این متون چه گزاره‌هایی وجود دارند که امروزه برای ما در ابعاد مختلف همانند مشورت کردن قابل استفاده هستند.