گفت‌وگوی صحیح وقتی شکل می‌گیرد که خود را حق مطلق ندانیم

گفت‌وگو یکی از مهمترین خطوط ارتباط در میان مردم است که البته به دلیل آموزش ندیدن و مهارت گفت‌وگو نداشتن، در بسیاری اوقات به توهین و تحقیر و جدال کشیده می‌شود.

برای اینکه بتوانیم ارتباط مناسب، سالم و به دور از توهین و تخریب با دیگران داشته باشیم نیازمندیم که آداب گفت‌وگو را با رعایت ضوابط اسلامی آن رعایت کنیم.

برای بررسی بیشتر موضوع «آداب گفت‌وگو» و کنکاش درباره لوازم گفت‌وگوی صحیح از منظر اسلام، با علیرضا کاوند، رئیس دانشکده علوم قرآنی تهران، به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه آن را می‌خوانید؛

ایکنا ـ به نظر شما گفت‌و‌گوی درست چیست و چه آدابی دارد؟

در اولین گام باید از به کار بردن کلمات توهین‌آمیز یا ناراحت‌کننده برای طرف مقابل باید خودداری کرد. همچنین، باید از مکان مناسبی برای بیان عقاید استفاده و تلاش کنیم که زمان مناسبی برای گفت‌وگو در نظر گرفته شود تا در طرف مقابل تاثیرگذار باشد. همچنین در هنگام صحبت و گفت‌وگو بدن به صورت بسیار آرام و رها باشد تا حس دوستانه به طرف مقابل منتقل شود و باید بدانیم که در گفت‌وگو، طرف مقابل دوست ماست نه دشمن.

تماس چشمی مناسبی با فرد مقابل داشته باشیم و از خیره شدن که می‌تواند نشانه تهدید باشد اجتناب کنیم. همچنین لبخند زدن در برخی از موارد بسیار مفید است و فرد مقابل می‌فهمد که ما او را دوست داریم و به عقایدش احترام می‌گذاریم و از بیان دیدگاه‌ها و عقایدش واهمه‌ای نداریم و این کار در جذب فرد مقابل و گوش دادن به سخنان ما موثر است. وقتی او نکته ارزشمندی را می‌گوید بهتر است بگوییم که بسیار استفاده کردم و نکته بسیار خوبی بود و باید او را تشویق کنیم تا بداند که ما به دانسته‌ها و داشته‌های علمی‌اش احترام می‌گذاریم.

همچنین، سخنان کوتاه و مفیدی را بیان کنیم که باعث شود فرد مقابل مانند ما بحث خود را کوتاه و مفید بیان کند و در نهایت از اطاله کلام فاصله بگیریم، مگر در مواردی که بحث نیازمند توضیح طولانی است. علاوه بر این، در گفت‌وگو مهربانی با افراد بسیار موثر است و باید از الفاظ تند و حاکی از عصبانیت و تکبر و حق به جانب بودن بپرهیزیم و اجازه دهیم که طرف مقابل حرف‌ها و دیدگاه‌هایش را مطرح کند، زیرا این امر در پیشرفت گفت‌وگو و پذیرش دیدگاه ما موثر است.

ایکنا ـ چرا ما در روابط‌مان با دیگران، بیشتر میل به سخنرانی و یک‌طرفه سخن گفتن داریم تا گفت‌و‌گو؟

دلیل اینکه ما از گفت‌وگو پرهیز می‌کنیم و صرفاً سعی در بیان سخنرانی داریم این است که داده‌ها و اطلاعات علمی ما در سطحی است که گاه نمی‌توانیم از صحت آنها دفاع کنیم یا نگرانیم که فرد مقابل پرسش یا شبهه‌ای را مطرح کند و نتوانیم به آن پاسخ دهیم. گاه نیز می‌تواند به این دلیل باشد که ما آنقدر متکبر و حق به جانب هستیم که حاضر نیستیم حرف طرف مقابل را بشنویم و داده‌های علمی خود را در معرض ارزیابی و نقد قرار دهیم، در حالی که می‌تواند باعث تقویت دیدگاه علمی ما شود و به دنبال ادله قوی‌تری برای ادعاهای علمی خود خواهیم رفت و این امر از محاسن گفت‌وگو و مناظره است، چون می‌توانیم نقایص ساختاری و مبنایی دیدگاه خود را کشف کنیم.

ایکنا ـ در بسیاری از مواقع می‌بینیم به جای اینکه گفت‌و‌گو آثار مثبتی در پی داشته باشد، به توهین و تهمت منجر می‌شود؟

دلیل اینکه گاه گفت‌وگوی ما به توهین و تهدید کشیده می‌شود این است که نمی‌توانیم حرف‌های خود را به فرد مقابل ثابت کنیم یا اگر هم ادله خود را می‌آوریم توقع داریم فرد مقابل بدون نقد، صحبت ما و حرف‌های ما را بپذیرد و هیچ نقد و خدشه‌ای به حرف‌های ما وارد نکند. بنابراین یکی از علل توهین و تهدید از سوی ما به فرد مقابل آن است که اصرار داریم فرد مقابل همان لحظه همه حرف‌ها و استدلالات ما را بپذیرد. دلیلش ممکن است این باشد که ما از نظر اخلاقی انسان زودرنج و عصبانی مزاجی باشیم و تحمل حرف فرد مقابل که مخالف ما است را نداشته باشیم و استدلالات او را به محض بیان و پیش از تکمیل آن از سوی طرف مقابل، مورد مناقشه و نقد و نقض قرار دهیم و در حرف طرف مقابل بپریم و آستانه تحملمان بسیار پایین باشد، در حالی که بسیار مهم است وقتی با یک فرد گفت‌وگو می‌کنیم صبر و بردباری خود را افزایش دهیم و بیش از دیگر زمان‌ها که در زندگی خود صبر می‌کنیم، در گفت‌وگو با فرد مقابل صبور باشیم زیرا سیره اخلاقی ما در همین گفت‌وگوهای ما که به صورت علنی یا خصوصی صورت می‌گیرد مشخص می‌شود.

پس وقتی که فرد مقابل بداند ما در بیان خود بسیار آرام و صبور هستیم، چه بسا از حرف‌ها و نکات ما بسیار اثر گیرد و حتی ما را بیشتر بر حق بداند و دیدگاه ما را بر دیدگاه خودش ترجیح دهد و این می‌تواند به دلیل رفتار ما باشد.

ایکنا ـ به هر حال در گفت‌وگو اختلاف نظر وجود دارد. برای اینکه در عین حفظ اختلاف نظرها بتوان گفت‌وگوی درست و محترمانه داشت و در انتها بدون توهین و تخریب به بحث پایان داد چه موارد و نکاتی ر اباید رعایت کرد؟

یکی از درس‌ها این است که وقتی شروع به صحبت می‌کنیم، برای حرف‌های خود دلایل بیاوریم و ادعاهای خود را ثابت کنیم. همچنین، به شیوه صحیح نقل کنیم و کم و کاستی یا افزایشی را در آن ایجاد نکنیم. درس دوم اینکه در کلام ما تناقض وجود نداشته باشد. همچنین برای آنچه ادعا می‌کنیم، دلیلی داشته باشیم که با آن ادعا مرتبط باشد و به این صورت نباشد که لفاظی کنیم و کلمات را به گونه‌ای مطرح کنیم که حاکی از مغلطه باشد. بنابراین باید دلیلمان بیان‌کننده صحت ادعای ما و هر دو به یکدیگر مرتبط باشد.

درس سوم اینکه به دیدگاه‌های ثابت و قضایای مسلم و قطعی پایبند باشیم و مواردی را که عقل محض می‌پذیرد و همه عقلا به آن اعتراف می‌کنند زیر سوال نبریم و مورد خدشه و مناقشه قرار ندهیم. درس چهارم اینکه در بیان عقایدمان بی‌طرف و حق‌جو باشیم، از تعصب فاصله بگیریم و به اصول گفت‌وگو و مناظره پایبند باشیم.

درس پنجم این است که هنگام گفت‌وگو و مناظره دانش خود و دانش طرف مقابل را در نظر بگیریم و بدانیم که او از نظر علمی در چه جایگاهی قرار دارد و اگر توان گفت‌وگو با او را نداریم، وارد مناظره علمی نشویم، زیرا ممکن است نتوانیم صحت دیدگاه‌های خود را ثابت کنیم و این امر باعث آبروریزی و بی‌ارزش شدن اطلاعات و توانمندی‌های علمی‌مان به فرض صحت آنها می‌شود. پس اگر در چیزی تخصص نداریم، وارد مباحثه و مناظره نشویم. باید به دانسته‌های علمی و حوزه تخصصی خود پایبند باشیم.

درس ششم؛ ممکن است چیزی را که مطرح می‌کنیم نقص و ضعف داشته باشد، پس نباید آن را قطعی بدانیم، بلکه باید صحت آن را نسبی بدانیم و سعی نکنیم که با ادله واهی و یا سایر رفتارها صحت دیدگاه‌های خود را ثابت کنیم. درس هفتم این است که نتایج گفت‌وگو را بپذیریم و از آنها عدول نکنیم، وگرنه بی‌فایده خواهد بود. التزام به گفتار نیک و پرهیز از به چالش کشیدن و ساکت کردن اجباری طرف مقابل از آداب گفت‌وگوست.

درس نهم، پایبندی به وقت تعیین‌شده و توجه به تقسیم وقت در گفت‌وگوست که می‌تواند بسیار مفید باشد. نباید سخن خود را طولانی کنیم، زیرا ممکن است به این معنا باشد که ما فردی خودپسند یا شهرت‌طلب و ستایش‌طلب هستیم. نباید فکر کنیم که لزوما گفته‌هایمان برای مردم تازگی دارد و این امر نشان‌دهنده بی‌توجهی به ارزش علم و وقت و شرایط مردم است.

درس دهم؛ باید به خوبی به حرف طرف مقابل گوش کنیم و سخنش را قطع نکنیم و وقتی که صحبت می‌کند، سکوت کنیم. پس ارج نهادن و احترام گذاشتن به او اهمیت دارد. درس یازدهم اینکه باید گفت‌و‌گو را در مکانی معیّن و شرایطی مطلوب انجام دهیم و اخلاص داشته باشیم و خدا را در نظر بگیریم و بی‌طرف باشیم و تلاش کنیم که در هنگام صحبت کردن آنچه به خیر و صلاح جامعه و مخاطبان است بیان شود، زیرا هدف ما گفت‌وگوی سالم است و اینکه راه اندیشیدن را به فرد مقابل و مخاطب بیاموزیم و هدف ما اثبات صحت دیدگاه‌هایمان برای مخاطبان نباشد و باید هدفی والاتر پیگیری شود که اثبات ارزش گفت‌وگو و تفاوت اساسی آن با سخنرانی و گفت‌وگوهای یک‌طرفه است.