ائمه(ع) شدیدترین برخوردها را با غالیان داشتند

به گزارش ایکنا، نشست علمی «مواجهه امام حسن عسکری(ع) با غالیان» سوم آبان از سوی پژوهشکده سیره و تاریخ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و با همکاری انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه علمیه برگزار شد. 

در ابتدای این نشست حسین قاضی‌خانی، به عنوان دبیر علمی، گفت: غلو در جوامع انسانی در برابر برخی افراد که نزد مردم جایگاهی داشتند مطرح بوده است و در مورد ائمه هم با توجه به جایگاه معنوی خاصشان چنین نگاهی وجود داشت؛ گرچه این نگاه‌های غلوآمیز بر خلاف آموزه‌های قرآنی و سنت نبوی است.

وی با بیان اینکه فهم نادرست، سودجویی‌های اقتصادی و سیاسی و عدم درک درست برخی آموزه‌های اسلامی از عوامل گسترش‌دهنده غلو بوده است، افزود: غالیان در طول زندگی ائمه وجود داشتند و فراز و نشیب‌هایی در فعالیت آنها شاهدیم و در دوره امام هادی(ع) هم این مسئله تا حدودی وجود داشت.  

شدیدترین برخوردهای ائمه(ع) با غلات بود

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین یدالله حاجی‌زاده، دکترای تاریخ و تمدن اسلامی و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به عنوان ارائه‌دهنده، گفت: یکی از جریانات منحرف و آسیب‌رسان در دوره ائمه(ع) جریان غلو و غالیان بودند و شاید بتوان گفت که از مهمترین جریاناتی که ائمه با آنها برخورد تندی داشتند غلات بودند که فعالیت آنها در طول زندگانی ائمه(ع) فراز و نشیب داشت. در دوره امام عسکری(ع) هم غالیان با گستردگی کمتری حضور داشتند. البته دوره امامت ایشان دوره نسبتا زیادی نبوده است.

وی با اشاره به وضعیت دوره امام هادی(ع)، افزود: بعد از شهادت امام هادی(ع)، برخی شیعیان امامت فرزند ایشان، محمد را پذیرفته بودند و مدعی غیبت و مهدویت محمد شدند و عده‌ای هم امامت جعفر کذاب، فرزند دیگر امام هادی(ع) را پذیرفته بودند. خواهر فارس بن حاتم قزوینی، امامت جعفر را تبلیغ می‌کرد. فارس از غلات دوره امام باقر(ع) بود که به دست یکی از شیعیان کشته شد.

این نویسنده کتب دینی با اشاره به غالیان این دوره، بیان کرد: یکی از این افراد، حسن بن محمدبن بابایِ قمیِ غالی از غلات دوره امام هادی و امام عسکری(ع) بود؛ شیخ طوسی نام او را در بین اصحاب امام هادی و امام عسکری آورده و به غلو وی اشاره کرده است. علی بن حسکه قمی هم از غالیان دوره امام هادی(ع) بوده و رهبری فکری غالیان را در قم برعهده داشته است. نامه‌ای در رجال‌کشی هست که امام فرمودند که ابن بابای قمیِ غالی با فریبکاری خودش را رسول و باب امام معرفی کرده است. 

تعبیر تند امام عسکری(ع) در مورد دو فرد غالی

وی با بیان اینکه در منابع تعبیر عسکریین در مورد امام هادی(ع) و عسکری(ع) به کار رفته است، ولی تعبیر عسکری در مورد امام عسکری(ع) بیشتر رواج داشت، گفت: امام عسکری(ع)، ابن بابای قمی غالی را در کنار محمدبن نصیر فهری به عنوان افرادی دنیاطلب، فتنه‌گر، موزی و فرصت‌طلب معرفی کرده و فرموده است این دو نفر مرا به عنوان خدا معرفی کرده‌اند و خودشان را به عنوان پیامبر(ص) و اشاره می‌کند که حسن بن محمد بن بابا خودش را باب من هم معرفی کرد.

وی افزود: محمدبن نصیر فهری هم از غلات دوره امام هادی(ع) تا عصر دوره صغری و از اصحاب امام عسکری(ع) بود. البته انحراف او در عصر غیبت صغری بروز بیشتری داشت، ولی آغاز عقاید انحرافی وی در دوره امام هادی(ع) بود. امام او را مورد لعن قرار داد چون او امام را خدا و خودش را نبی و فرستاده امام هادی(ع) می‌دانست. شیخ طوسی در الغیبه آورده است که او امام را رب و خودش را نبی می‌دانست. همچنین او به تناسخ باور داشت و اهل اباحی‌گری بود.

حاجی‌زاده با بیان اینکه براساس روایت امام عسکری(ع)، ابن نصیر هم فردی شیاد و فتنه‌گر بود که از نام اهل بیت(ع) سوء استفاده و وجوه مالی مردم را دریافت می‌کرد، تصریح کرد: شخصیت غالی دیگر حسین بن علی است؛ کشی نام این شخص را در زمره غالیان آورده است. علاوه بر این کشی او را در زمره غالیان ملعونی که امام رضا(ع) را درک کرده، معرفی کرده است و دیگر رجالیون به تبعیت از کشی او را غالی ذکر کرده‌اند. ادریس بن زیاد، غالی دیگر این دوره است که اطلاعات زیادی از او نداریم. نجاشی وی را کسی می‌داند که صحابه امام صادق(ع) را درک و از آنها روایت بیان کرده و او به دلیلی نامشخص گمان غالیانه به ائمه(ع) داشت که با انکار امام عسکری(ع) مواجه شد. او بر این باور بود که ائمه از مرحله بندگی فراتر رفتند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: در این دوره کسانی را در زمره غلات و مفوضه در نیشابور و مناطق دیگر هم داریم، (تفویض واگذاری امر خلق، رزق و تدبیر جهان به پیامبر و ائمه است که امام رضا(ع) فرمودند هر کسی گمان کند امر خلق و رزق را به حجت‌های خویش واگذار کرده قائل به تفویض شده است. لذا مفوضه هم بخشی از غلات هستند. در دوره امام عسکری(ع) یکی از وکلای امام به خاطر ارتباطی که با غلات داشت مورد توبیخ امام قرار گرفت. شیخ طوسی در الغیبه به مفوضه و مقصره اشاره کرده و آورده است که کامل بن مدنی را نزد امام عسکری(ع) فرستادند تا درباره این دو گروه از امام سؤال کنند و برخورد امام با غالیان متفاوت بود.

مواجهه شدید امام عسکری با غلات فریبکار و شیاد

حاجی‌زاده اظهار کرد: امام در برخی موارد برخورد شدید داشتند و برخی موارد روشنگرانه و هدایت‌گونه بود. مواجهه سختگیرانه با غلاتی بود که از روی شیادی و فریبگری چنین گمان‌هایی داشتند و قصد سوء استفاده داشتند. حضرت از فهری و ابن بابا قمی برائت جستند و به نظر می‌رسد که برائت‌جویی از لعن غلات شدیدتر است و حتی طبق نقلی،  دستور قتل ابن بابان قمی را هم صادر کردند. امام با اردیس بن زیاد با ملایمت برخورد کرده و فرموده است که ای ادریس بلکه آنان(ائمه) بندگان شایسته خدا هستند که به فرمان او عمل می‌کنند و در سخنانشان بر خدا پیشی نمی‌گیرند، یعنی جایگاه ائمه را بندگی بیان کرده است. این برخورد ارشادی با کسی است که از گمان اشتباه خود برگشت و امام در برخورد با غالیان مفوضی هم دست به روشنگری زدند.

وی افزود: نقل شد که کامل بن ابراهیم مدنی را نزد امام فرستادند و امام(ع) مفوضه را به نام محکوم کرد و دروغگو خواند و فرمود؛ آنها دروغ گفتند و باورشان غلط است و قلوب ما ظرف مشیت الهی است؛ حتی نادرستی باور تفویض سبب شد تا در متن زیارتنامه امام عسکری(ع) هم مفوضه و غالیان لعن شده‌اند و زائران این دو امام به سبب اینکه خدا آنها را از در زمره غلات قرار نداده خدا را سپاسگزار و شکرگو هستند. «الحمدلله الذی هدانا لهذا و... لا من الغلاة المفوضه ...».

تکرار مطلب درباره غلو

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین صادقی به عنوان ناقد گفت: آشنایی و احاطه آقای حاجی زاده به منابع دست اول از نقاط قوت کار است ولی برخی ابهامات و سؤالاتی هم وجود دارد. تکراری بودن این بحث از نقاط ضعف است و زیاد در این زمینه سخن گفته شده است و در مورد غالیان عسکریین و ابناء الرضا(ع) مطلب زیاد بیان شده است. بحث دیگر این است که چقدر غالیان در این دوره حضور داشتند با توجه به اینکه دوره امامت امام عسکری(ع) هم کوتاه بوده لذا تکیه ارائه‌دهنده مقداری بر احتمال بنا شده است.

وی افزود: استناد کردید که ابن بابای قمی مورد لعن امام عسکری(ع) واقع شد ولی با تردید بیان شد و این پرسش برای بنده ایجاد شد که افرادی که شیخ طوسی در ذیل نام یاران ائمه می‌آورد آیا واقعا یاران ائمه هستند یا راویان؟ خیلی از این راویان شغل‌های دیگری داشتند و یک روایت از امام گرفته‌اند. شیخ طوسی حتی کسانی را که دشمن امام بوده‌اند جزء یاران امام آورده است و باید در این بحث دقت کنیم. شما فرمودید که غلبه در تعبیر عسکریین برای امام عسکری(ع) است ولی این غلبه از کجا قابل اثبات و استناد است؟ لذا روایتی که به امام عسکری در مورد دستور قتل نسبت دادید به نظر بنده مربوط به امام هادی(ع) است. یا در مورد، ادریس بن زیاد کفرتوثایی که فرمودید از سوی نجاشی ثقه شمرده شده است، او گفته من قول عظیمی درباره ائمه داشتم ولی آیا دقیقا این تعبیر قول عظیم به معنای غلو است؟

استناد فراوان به منابع درون‌مذهبی

وی بیان کرد: ما چقدر قرار است از شیخ طوسی و کشی استناد بیاوریم و در حالی که کشی با اینکه شخصیت بزرگی است ولی برخی روایات منفرد هم دارد و ما چقدر باید به این منابع درونی اعتماد کنیم و پا را فراتر نگذاریم؟ تکیه اصلی این بحث بر منابع درون مذهبی بوده است و خیلی از مباحثی که در مورد ائمه اخیر داریم به الغیبه طوسی و نعمانی اعتماد کرده‌ایم بدون اینکه به آسیب‌های آنها توجه کنیم.

صادقی افزود: اینکه آیا ائمه(ع) دستور به قتل برخی غلات را داده‌اند باید بررسی شود که صحت دارد یا خیر؟ چون نزد دشمنان، تلقی ترور از این رفتار امام می‌شود، البته امام، معصوم است و هر تصمیمی بگیرند مطاع و صحیح است. از محاسن کار شما این است که برخی غلات ذکر شدند ولی توضیحاتی از صوفیه و غائلان به تحریف قرآن ارائه نشد. در مورد سیدمحمد هم باید بحث شود که آیا خود او مدعی غلو بود یا دیگران چنین ادعایی کردند و این جایگاه عظیمی که امروز دارد چه مقدار با آن جایگاه قدیمی ایشان تناسب دارد.

پاسخ به نقدها

حاجی‌زاده تصریح کرد: در مورد تعبیر عسکری در آن روایت مورد بحث ناظر به امام عسکری(ع) است و در نرم‌افزارها هم که جست‌وجو کردم این امر تایید شد. ضمن اینکه برخی محققان روایت «کتب علی العسکری ...» را به امام عسکری(ع) نسبت داده‌اند. در مورد ابن بابای قمی هم کسانی چون جاسم حسین او را از غلات دوره امام عسکری(ع) می‌داند. حجت‌الاسلام جباری از استادان تاریخ اسلام حوزه هم او را از غلات دوره امام عسکری(ع) و در جای دیگر از غلات دوره امام هادی(ع) آورده است. در مقاله آقای کچایی هم وی ابن‌بابا را از غلات دوره امام عسکری(ع) می‌داند.

وی در پایان گفت: در مورد کفرتوثایی او گفته من در مورد ائمه(ع) قول عظیمی داشتم، ولی جواب امام به وی و هدایت او نشان می‌دهد که قول عظیم قولی غالیانه بود، چون امام خطاب به وی فرمود که ما را از مرحله بندگی فراتر نبرید و در حد خدا قرار ندهید. همچنین در مورد اعتبار کتاب‌کشی و ارجاع به منابع درون مذهبی باید گفت که رجال‌کشی مستقیما در اختیار ما نیست و شیخ طوسی روایات را پالایش کرده است و ما از آنجا گرفته‌ایم.