تحلیل برائت و لعن در سوره مسد و زیارت عاشورا

به گزارش ایکنا، قدسیه پائینی، استاد مدرسه دانشجویی قرآن و عترت(ع) دانشگاه تهران، در نشست علمی «بررسی تطبیقی لعن در سوره مَسد و زیارت عاشورا» با بیان اینکه ما معمولا عادت به یکسان‌انگاری و انطباق بین قرآن و ادعیه نداریم، در حالی که در سنت و سیره تاریخی شیعه به صورت مستمر در مورد این انطباق سخن گفته شده است، گفت: اصحاب عاشورا اهمیت زیادی به تلاوت و تدبر در قرآن می‌دادند و در سخنرانی و روضه‌ها می‌شنویم که در شب عاشورا امام حسین(ع) و یارانش از لشکر دشمن فرصت گرفتند تا قرآن بخوانند و راز و نیاز کنند. این تعابیر در روضه‌ها و سخنرانی‌ها تکرار می‌شود و مخاطبان شیعه آن را می‌شنوند، ولی متأسفانه در همین‌جا متوقف می‌شود و ما معمولا ارتباطی زنده و پویا بین ادعیه و سور قرآن برقرار نمی‌کنیم. 

پائینی با بیان اینکه انطباق بین این مطالب و محتوای سوره‌ها نیازمند یک فرایند پژوهشی است که دستیابی به آن برای عموم آسان نیست، گفت: در بسیاری از ادعیه آیات به صورت مستقیم استفاده شده یا مفاهیمی از آیات در آن منعکس شده و دشوار است که چگونه یک سوره قرآن در یک دعا بسط پیدا می‌کند. البته این سخن به معنای آن نیست که سوره‌های قرآن برای فهم نیازمند بسط در ادعیه هستند.

عامل جدایی جامعه از قرآن

وی با طرح این پرسش که چه نیازی به انطباق بین یک سوره و ادعیه است، تصریح کرد: اهمیت تدبر در آیات قرآن شاید به صورت ذهنی در ما وجود داشته باشد، ولی به صورت عینی و اینکه ما را به سمت استفاده و درک و دریافت قرآنی پیش ببرد فعال نشده و دلیل آن هم عجیب و دردناک است، زیرا ما از یک‌سو معتقدیم قرآن کتاب زندگی و راهنمای سعادت است و از سوی دیگر می‌ترسیم مبادا درک درستی از آن نداشته باشیم و نتوانیم معنای کلام وحی را به درستی دریافت کنیم و همین سبب ایجاد فاصله ما از قرآن شده است. البته این ترس کاملا بجا و درست است ولی راه حل آن فاصله‌گذاری و دوری نیست. 

پائینی بیان کرد: قرآن تمام مسائل مورد نیاز بشر را در چارچوب 114 سوره بیان کرده و خیلی از اوقات تفصیل و تفسیر آیات واگذار به سیره و سنت نبوی و ائمه(ع) شده است. لذا ما ابتدا باید تصویر درستی از قرآن داشته باشیم، زیرا قرآن مختصات کسانی را که بر اساس حق زندگی کرده (یعنی انبیاء و اولیاء) و همه اعمال و افعال آنها را که در این چارچوب قرار دارد ترسیم و تصویر می‌کند؛ یعنی هر چه در قرآن به کلام آمده است در انبیاء و 14 معصوم(ع) نمود دارد.

وی ادامه داد: هدفگذاری هدایتی قرآن هم بر مبنای زندگی پیامبر(ص) و ائمه(ع) ایجاد شده است. البته چون قرآن کریم مراتب کمال دارد هر کسی به اندازه مراتب وجودی خود می‌تواند از آن بهره‌مند شود و بالاترین مرتبه فهم مختص امام زمان(ع) در دوران غیبت است. در طول تاریخ 250 ساله حضور ائمه(ع)، سطح دریافت مردم به گونه‌ای بود که ائمه(ع) نمی‌توانستند همه مراتب کمالی قرآن را به مردم بفهمانند و محدودیت‌های زیادی از طرف حاکمان جور و ظلم داشتند.

توسعه معارف شیعی متناسب با رشد عقلانی

وی در ادامه افزود: این محدودیت‌ها سبب شده است که بخشی از معارف قرآنی در زبان ادعیه به بشر منتقل شود و ادعیه مرحله به مرحله ارتقا یافته است؛ مثلا در نهج‌البلاغه یک سطح از معارف دیده می‌شود و در زیارت جامعه کبیره سطح دیگری از معارف شیعه؛ یعنی آنچه امام هادی(ع) در زیارت جامعه فرموده‌اند امکان بیان آن در دوره ائمه ماقبل وجود نداشت و مسیر رشد جامعه به تدریج قابلیت دریافت چنین معارفی را پیدا کرد. 

استاد مدرسه دانشجویی قرآن و عترت(ع) دانشگاه تهران با بیان اینکه سوره مسد(تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ ﴿۱﴾مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ ﴿۲﴾ سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ ﴿۳﴾ وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ ﴿۴﴾ فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ) در لعن ابولهب از دشمنان قسم‌خورده پیامبر(ص) نازل شده است، اظهار کرد: موضوع محوری سوره تاکید بر هلاکت ابولهب و کیفیت آن، همچنین هلاکت همسر ابولهب است؛ در آیه نخست ابولهب را معرفی می‌کند که ممکن است کنیه یا نام حقیقی او باشد، لهب به معنای گداخته است. تاکید بعدی آیه بر بریده شدن دو دست اوست. دست هم قدرت اجرایی هر فرد است؛ یعنی در آیه تاکید می‌کند که او اهل انجام کارهای یدی و در این زمینه قدرتمند بود.

وی ادامه داد: در آیه دوم اشاره به اموال فراوان و کسب و کار و ثروت فراوان او دارد که باعث تکبر و استغنای او شده است. در آیه سوم هم خبر قطعی از آینده این‌ فرد یعنی افتادن در آتش برافروخته الهی در جهنم می‌دهد. در آیه بعدی  هم به جهنمی‌ بودن همسر او و آیه پایانی کیفیت او در آتش اشاره شده است؛ یعنی ریسمانی از کلاف خرما در ناحیه جید(گردن به عنوان زینت زن) بر او افکنده خواهد شد. ابولهب عموی پیامبر(ص) بوده و جایگاه اقتصادی و اجتماعی بالایی داشت و دشمنی او سبب شد تا افراد زیادی از دور و بر پیامبر(ص) جدا شوند، همسر او هم در کوچه‌های مکه علیه پیامبر(ص) سخن می‌گفته و شعر می‌خوانده و زباله بر سر مبارکشان می‌ریخت و این دشمنی تا جایی بوده که خدا آیه نازل کرد و خبر قطعی از جهنمی بودن آنها می‌دهد و این نشانه‌گذاری برای این دو نفر تا قیامت پابرجاست.

دشمنی نرم و سخت و زنانه و مردانه با حق

پائینی با اشاره به اینکه در دشمنی صورت گرفته با پیامبر(ص) هر دو جنس زن و مرد نقش ایفا می‌کنند، گفت: یکی آتش بر می‌افروزد و دیگری هیزم آن را فراهم می‌کند و خداوند سزای آن را قطع دست ابولهب بیان کرده است. البته گاهی ممکن است قطع دست رخ دهد، ولی فرد هلاک نشود و شاید موجب هلاکت او شود. بنابراین در معنای اصطلاحی، ید به معنای ابزار استمرار حیات است و در مورد ابولهب قطع ید به معنای هلاکت اوست. پس در سوره دو روش دشمنی وجود دارد؛ یکی ابزار دشمنی مردانه و نماد آن دست و دیگری روش دشمنی زنانه و فراهم کردن فضا و زمینه برای دشمنی است. حمایت ویژه از پیامبر(ص) و برائت از دشمنان پیامبر(ص) آموزه محوری این سوره است و به تعبیری غرض سوره قطع ید و هلاکت کسانی است که هم  خود را از وحی محروم کرده‌اند و هم سبب شده‌اند تا افراد دیگر از نعمت وجود وحی و پیامبر(ص) محروم شوند و این نقطه خطرناک دشمنی این افراد است. 

وی با اشاره به واژه لعنت و شمول معنایی و رفتارهایی که موجب لعن است، اضافه کرد: دشمنی با اولیاءالله، عناد با دوستان اولیای الهی، ظلم به آنها، انکار حق اهل بیت(ع)، شک به آنها، قتل ائمه و مخالفت با پیامبر و اهل بیت(ع) شقوقی هستند که یک فرد و جامعه را مورد لعنت قرار می‌دهد؛ پس غرض سوره حمایت تام و تمام از حضرت رسول در احیای کلمه حق و تشکیل حکومت اسلامی و برائت از دشمنان ایشان است که خود و دیگران را از سعادت ابدی محروم کرده‌اند.   

استاد مدرسه دانشجویی قرآن و عترت(ع) دانشگاه تهران با پرداختن به لعن‌های زیارت عاشورا، اظهار کرد: در این زیارت می‌خوانیم: «فَلَعَنَ اللَّهُ اُمَّةً اَسَّسَتْ اَساسَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ عَلَیْکُمْ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ لَعَنَاللَّهُ اُمَّةً دَفَعَتْکُمْ عَنْ مَقامِکُمْ و َاَزالَتْکُمْ عَنْ مَراتِبِکُمُ الَّتی رَتَّبَکُمُ اللَّهُ فیها و َلَعَنَ اللَّهُ اُمَّةً قَتَلَتْکُمْ وَ لَعَنَ اللَّهُ الْمُمَهِّدینَ لَهُمْ بِالتَّمْکینِ مِنْ قِتالِکُمْ»، لعن‌ها ابتدا خطاب به کسانی است که اساس ظلم و جور نسبت به اهل بیت(ع) را بنیان گذاشتند و در ادامه لعن متوجه کسانی است که اجازه ندادند مقام ولایت ائمه(ع) تجلی عینی پیدا کند و کسانی که باعث قتل ایشان شدند و کسانی که زمینه را برای این کارها فراهم کردند. در ادامه لعن ابوسفیان و معاویه مشاهده می‌شود که نقش مستقیمی در عاشورا نداشتند، ولی چون عاشورا با زمینه‌های قبلی رخ داد مهمترین عوامل آن آل معاویه و ابوسفیان بودند. 

تقرب به واسطه لعن

وی افزود: در زیارت عاشورا تقربی داریم که به واسطه برائت از دشمنان اهل بیت(ع) صورت می‌گیرد و از خدا می‌خواهیم که رزق برائت از دشمنان اهل بیت(ع) را به ما عنایت کند؛ یعنی نتیجه تقرب، ثبات قدم در مسیر موالاة اهل بیت(ع) است. در ادامه صفاتی را از کسانی که مورد لعن هستند بیان کرده و به لعن معاویه و ابوسفیان و یزید و ... می‌رسد و سپس تعبیر «اَللّهُمَّ الْعَنْ اَوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرَ تابِعٍ لَهُ عَلی ذلِکَ» به کار برده می‌شود. در اینجا جریان‌شناسی اجتماعی برای ما بیان شده است که مصادیق امروزی آن هم به ذهن متبادر می‌شود. 

پائینی گفت: در ادامه لعن بر اولی و دومی و ... «اَللّهُمَّ خُصَّ اَنْتَ اَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّی وَ ابْدَاءْ بِهِ اَوَّلاً ثُمَّ (الْعَنِ) الثَّانِیَ وَالثّالِثَ وَ الرّابِعَ »مطرح شده است و سپس به یزید می‌رسد؛ یعنی قبل از یزید چند گروه مشمول لعن هستند، زیرا آنها مقدمات را فراهم کردند تا زمینه شهادت امام حسین(ع) ایجاد شود، یعنی کسانی زمینه‌ساز هستند و کسانی هم دست به اجرا می‌زنند و در سوره مسد هم دقیقا شاهد این موضوع هستیم.

هماهنگی لعن و برائت در زیارت عاشورا

وی ادامه داد: زیارت عاشورا لعن را کنار برائت قرار داده است. لذا می‌توانیم در دو بخش فرهنگی و اجرایی درباره دشمنان تحلیل داشته باشیم. دشمنانی که یکی در حوزه نرم، زمینه را برای دشمنی فراهم کرده‌اند و دیگری در حوزه سخت و اجرا و این فرایند در سوره مسد وجود داشت. برائتی که زیارت عاشورا از آن سخن گفته است همه شئون یعنی زمینه‌سازی و اجرا را دربرمی‌گیرد.

پائینی با بیان اینکه گاهی فقط به نقطه انتهایی و عمل و بروز یک واقعه نگاه می‌کنیم و از زمینه‌های آن غافل هستیم، گفت: مطالعه تطبیقی سوره مسد و زیارت عاشورا به ما می‌گوید که شناخت مدل دشمنی که با حکومت حق صورت می‌گیرد در دو حوزه نرم و سخت و مردانه و زنانه جاری است و حوزه زنانه مقدمه بروز عینی و عملی آن دشمنی است. بنابراین براساس زیارت عاشورا باید هر دو حوزه را بشناسیم و مدل دشمنی آنها را بدانیم و برائت از هر دو جریان داشته باشیم و برائت مایه تقرب ماست.