ارتقای علمی برخی استادان دانشگاه نامشروع است/ رجوع به شیوه شهید صدر؛ راه نجات پژوهش‌های قرآنی
گروه اندیشه ــ استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی ضمن انتقاد از وضعیت موجود در رشته علوم قرآن و حدیث و پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود، بیان کرد: متأسفانه در برخی از دانشگاه‌ها استادان حتی مقاله‌نویسی هم بلد نیستند و رزومه آنها برای ارتقا به همت دانشجویانشان تکمیل می‌شود که شرعاً نیز ایراد دارد.
زهره اخوان‌مقدم، استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران، در گفت‌وگو با ایکنا؛ به آسیب‌شناسی وضعیت پژوهش‌های قرآنی طی سالهای اخیر پرداخت. وی در پاسخ این سؤال که وضعیت پژوهش در این رشته را چگونه می‌بینید؟ و در ابتدا با فاجعه‌‌بار خواندن پژوهش‌ها بیان کرد: در خوشبینانه‌ترین حالت باید در این زمینه گفت که پژوهش‌ها به هیچ وجه قابل قبول نیستند. به این دلیل که اگر قابل قبول بودند، باید نتایج آن را به صورت ملموس در جامعه می‌دیدیم. فرض کنید شخصی می‌گوید که از صبح تا شب در منزل بوده و امورات خانه را انجام داده است، اما این ادعا هیچ نتیجه قابل قبولی نداشته باشد! معلوم است که آن ادعا بیجا بوده است.
این استاد دانشگاه در ادامه تصریح کرد: برخی مسائل هستند که باید نتایج آنها معلوم باشد تا ادعایی که در آن زمینه وجود دارد نیز درست تلقی شود. اگر وضعیت پژوهش مطلوب بود، باید نتایج آن را می‌دیدیم. البته نظری بودن پژوهش‌ها نیز مد نظر است که خود آفت محسوب می‌شود، اما چرا باید پژوهش‌ها صرفاً در حوزه نظری باشند؟ ما همواره در دانشگاه‌ها و کتابخانه‌ها نشسته‌ایم، مطالعه می‌کنیم و مقاله هم می‌نویسیم، اما غافل از این هستیم که اینها چه سودی برای جامعه دارد؟ آیا کاربردی هست یا خیر؟
اخوان‌مقدم با اشاره به کمیت‌محور شدن پژوهش‌ها، بیان کرد: یکی از دلایل مهم وضعیت نامطلوب پژوهش‌های قرآنی کمیت‌محور شدن آنهاست و دلیل آن قوانین نادرست و نیز ضعف علمی است. امروز دیگر کسی به کیفیت توجه ندارد و همه به دنبال این هستند که ببینند فلان استاد یا دانشجو چند مقاله دارند، اما هیچ کس نمی‌گوید که اگر کسی فقط یک مقاله دارد، اما همان یک مقاله چقدر مورد استناد و ارجاع قرار گرفته است. بنابراین کمیت‌محوری به جای کیفیت‌محوری و توجه بیش از حد به حوزه‌های نظری و نه کاربردی، کار پژوهش را به جایی رسانده که اگر اصلاً نباشد بهتر است.
این عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی در پاسخ به این سؤال که با این اوصاف باید با رشته علوم قرآن و حدیث چه کرد؟ گفت: امام علی(ع) می‌فرمایند که «لَا رَأْيَ لِمَنْ لَا يُطَاع»، کسی که به حرفش گوش نمی‌کنند، باید از رأی دادن نیز پرهیز کند، اما چون سؤال می‌پرسید پاسخ می‌دهم که ما با چند مشکل مواجه هستیم. یکی از مهمترین مشکلات افزایش تعداد دانشگاه‌هاست. یعنی همان مسئله کمیت و عدم کیفیت به دانشگاه‌ها نیز سرایت کرد و همه دانشگاه‌ها رشته علوم قرآن و حدیث را نیز اضافه کردند، اما ای کاش که برای این رشته ظرفیتی به اندازه ظرفیت رشته‌های مهندسی و یا حتی کمتر در نظر گرفته می‌شد.
وی در ادامه افزود: اشکال دوم این است که وقتی دانشگاه‌ها زیاد شود، نیاز به دانشجو نیز زیاد می‌شود. دانشگاه‌ها در پذیرش دانشجو مسابقه می‌گذارند و شبانه و روزانه، آن هم به تعداد زیاد دانشجو می‌پذیرند که همه اینها مشکلاتی را به وجود می‌آورد. زمانی که بنده دانشجو بودم و قصد داشتم که در کنکور ارشد شرکت کنم از بین تمام داوطلبان برای کل دانشگاه‌های سراسری و آزاد مجموعاً شاید سی الی چهل نفر وارد مقطع ارشد می‌شدند، اما وقتی که دانشگاه‌ها زیاد شد آن 40 نفر به 400 نفر یا بیشتر افزایش یافت و شاهدیم که دانشجویان ضعیف به این رشته راه پیدا کرده‌اند. البته این آفت در رشته‌های دیگر نیز وجود دارد و وقتی ظرفیت زیاد شود نمی‌توانید بهترین‌ها را جذب کنید.
اخوان‌مقدم بیان کرد: یکی از دانشگاه‌های مطرح سراسری حدوداً 10 سال قبل برای دانشجویان ورودی ارشد خود مصاحبه علمی گذاشت و بنده را نیز برای اینکه مصاحبه را انجام دهم دعوت کردند. وقتی که مصاحبه انجام شد دیدیم که تقریباً همگی اینها ضعیف هستند، اما در نهایت هفت نفر یعنی چهار دختر و سه پسر را قبول کردیم تا در کلاس ارشد حاضر شوند. اول مهر نیز از من برای تدریس دعوت شد.
وی در ادامه افزود: وقتی به کلاس رفتم با تعداد 22 دانشجوی دختر مواجه شدم. در ابتدا تصور کردم که کلاس دانشجویان کارشناسی است و اشتباه شده است! اما آموزش دانشگاه گفت که کلاس ارشد است و بین دختران و پسران نیز تفکیک شده است، یعنی یک کلاس بیست نفری هم از آقایان بودند! عجیب بود که همه کسانی را که رد کرده بودیم قبول شده بودند و به کلاس آمدند و به دلیل سطح علمی ضعیف سطح کلاس از یک کلاس کارشناسی نیز پایین‌تر آمد. البته اکنون نیز همین طور است و سطح کلاس‌های ارشد از کارشناسی قدیم پایین‌تر است.
این عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی بیان کرد: وقتی که تعداد به این صورت و بدون هیچ منطق و دلیلی بالا رفت، شما چه توقعی دارید که وضعیت رشته علوم قرآن و پژوهش‌های قرآنی مطلوب باشد. مثل اینکه یک ماشین چرخ نداشته باشد، اما شما بگویید چرا راه نمی‌رود.
وی در در مورد اشکال سوم گفت: وقتی دانشگاه‌ها و دانشجو زیاد شد، شما باید بروید و ببینید که وضعیت استادان چگونه است. طبیعتاً به دلیل تعداد زیاد دانشگاه و دانشجو تصمیم بر این شد که استادانی جذب یا دعوت به تدریس شوند. متأسفانه برخلاف چند سال قبل که استادان همه اهل فن و مطرح بودند، استادانی با سطح سواد پایین جذب و یا دعوت شدند. شما از این استاد و دانشجو چه توقعی می‌توانید داشته باشید؟
اخوان‌مقدم تصریح کرد: دانشجو سر کلاس ارشد حاضر می‌شود، اما در انتهای کلاس خودش می‌گوید که چیزی متوجه نشده است. وقتی به آنها می‌گویم چرا به این رشته آمدید می‌گویند کنکور دادیم و شبانه قبول شدیم. در حالی که این دوره‌های شبانه و پردیس‌های پولی مملکت را به تباهی کشانده است. گاهی اوقات مواردی می‌بینم که از شدت فشار عصبی معده‌درد می‌گیرم. دانشجویی داشتم که به زحمت از من 12 گرفت و درس را قبول شد و بعد از سه ماه شیرینی به دست آمد و گفت که دکترا در نوبت شبانه در دانشگاه سراسری قبول شده‌ام و با خنده گفت که اگر هم دروس را پاس نکنم، می‌‌توانم در ترم‌‌های بعد دوباره انتخاب کنم، چون ملاک فقط شهریه است.
وی در ادامه افزود: از طرف دیگر دانشجوی دکتری ما بعد از سه ترم آموزشی کم‌فایده که گاه استادیار در مقطع دکتری درس می‌دهد، نوبت رساله دکتری‌اش می‌رسد، یعنی همان چیزی که در کشورهای پیشرفته موجب حل معضلات نظری و کاربردی می‌شود، اما دانشجو را مجبور می‌کنند که باید با همین استادانی که کار پژوهشی آنچنانی نکرده‌اند و برخی حتی یک مقاله علمی ـ پژوهشی ندارند رساله بردارید، چون ما بین خودمان تقسیم کرده‌ایم! دانشجویی می‌گفت که به دفتر گروه مراجعه کردم و گفتم می‌خواهم راهنمای من فلان استاد باشد. گفتند نمی‌شود. ما خودمان سهمیه‌بندی کرده‌ایم و راهنما و مشاور هر یک از شما از قبل تعیین شده است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: می‌دانید چرا؟ واقعاً درد است. چون این استادان غالباً توان نوشتن مقاله ندارند و این موضوع از رزومه‌های آنها به وضوح پیداست، اما دانشجوی بیچاره برای دفاع دکتری ملزم است که یک مقاله علمی ـ پژوهشی چاپ کند. اسم چه کسی در مقاله می‌آید؟ راهنما و مشاور و دانشجو. حالا فهمیدید چرا اصرار دارند بدون هیچ علم و تخصصی راهنما و مشاور رساله دکتری شوند؟ بعد هم آقا یا خانم ترفیع می‌گیرند و دانشیار و استاد تمام می‌شوند. به نظر من که اصلاً این گونه ترفیع‌ها و اضافه حقوق‌ها شرعاً مشکل دارد و ضایع کردن بیت المال است. استادیاری را می‌شناسم که حتی یک مقاله ندارد، ولی هم‌اکنون که با شما صحبت می‌کنم، با اجبار مشاور 9 رساله دکتری است! خوب! تا سال بعد 9 مقاله در پرونده ایشان ثبت می‌شود، اما چه فایده؟
وی در ادامه بیان کرد: دانشجویان فوق بعد از چند سال دکتر و استاد دانشگاه می‌شوند و باید توجه کنیم که وضعیت آینده ما بسیار بدتر از وضعیت حاضر است. اکنون استادان بزرگی هنوز در بین ما هستند، اما اگر این نسل بگذرد کار به دست استادانی می‌رسد که به لحاظ علمی بسیار پایین هستند و در واقع کسانی که ارشد و دکتری آنها براساس پول بوده، جایگزین این استادان می‌شوند.
این عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تصریح کرد: در یک ماه اخیر شاید پنج دانشجوی دکتری به من مراجعه کرده‌اند و می‌گویند رساله نوشته‌اند، اما نمی‌توانند پذیرش یک مقاله مستخرج از رساله را دریافت کنند تا مجوز دفاع بگیرند! و از من می‌خواهند تا به آنها کمک کنم. این در حالی است که دانشجو تا این سطح حتی یک مقاله هم ننوشته و حالا مقاله‌ای پر از ایراد تدوین کرده است، اما در زمانی که ما دانشجو بودیم در دوره لیسانس باید مقاله می‌نوشتیم. همچنین برای ورود به دوره دکتری نیز دو مقاله علمی ـ پژوهشی شرط بود، اما اندک اندک همه این شروط برداشته شد و فقط شرط شهریه ماند.
وی بیان کرد: متأسفانه 99 درصد دانشجویان این وضعیت را دارند و فقط یک درصد از آنها مقاله می‌نویسند و اهل کار و مطالعه هستند. با وجود استادان کم‌سواد و دانشجویان و دانشگاه‌های بی‌شمار، که نظارتی هم روی آنها نیست، نمی‌توان توقعی برای پیشرفت داشت. به فرمایش حضرت زهرا(س) باید به وزرات علوم و قوانین آن بگوییم: فَاَینَ تَذهَبونَ؟!
اخوان‌مقدم در مورد ارتباط دانشجویان ضعیف با عدم پیشرفت رشته‌های قرآنی، به نکته دیگری اشاره کرد که از نظر او قانون غلطی است. وی گفت حفظ قرآن کار خوبی است و حافظان قرآن جایگاه والایی دارند، اما دلیل بر تحصیل در مقطع بالاتر نمی‌شود. هر جایزه مالی یا غیرمالی حق ایشان است، ولی آیا می‌تواند مجوزی برای مقطع تحصیلی بالاتر شود؟ در چند سال گذشته با این قانون واقعاً دانشجویان ضعیفی به مقطع ارشد قرآن و حدیث راه پیدا کرده‌اند که نتیجه‌اش روشن است. همین امسال من پسربچه‌ای را در دانشگاهی دیدم که گمان کردم با پدر یا مادرش برای کاری آمده است، ولی مسئول آموزش گفت: ایشان به دلیل حافظ قرآن بودن دانشجوی ارشد ما هستند! لابد اگر در آینده به کمک تکنولوژی یا تمرین والدین کودک سه سالهای حافظ قرآن شود، زمانی در مقطع ارشد شاهد حضور آنها هم خواهیم بود. چشم‌ها را بسته‌ایم یا باز است و نمی‌بینیم؟
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که آیا جریان و یا کورسوی امیدی برای برون‌رفت از این بحران می‌بینید یا خیر؟ گفت: هیچ نشانه‌ای نمی‌بینم. به نظر بنده باید یک کمیسیون اختصاصی در وزارت علوم تشکیل شود و بر رشته‌های علوم قرآن و حدیث نظارت کند. این کمیسیون که اعضای آن باید استادان مبرز باشند، باید اختیاراتی نیز داشته باشند تا کارها با کاغذبازی و جلسات صوری روی زمین نماند. این افراد شایسته و دغدغه‌مند بررسی کنند تا بدانند که عیب کار کجاست و توصیه و سفارش و رابطه‌بازی هم در میان نباشد. اولین قدم آنها باید هرس کردن درخت رشته علوم قرآن و حدیث باشد. هر درختی که بخواهد رشد کند باید هرس شود؛ چنانکه یک درخت 10 متری با هرس کردن دو متر می‌شود، اما در ادامه می‌بینید که چقدر پربار خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه متأسفانه با وجود تأکید مقام معظم رهبری، علوم مربوط به قرآن مغفول است و غالب مردم رشته علوم قرآن و حدیث را نمی‌شناسند، بیان کرد: دانشجویی به من‌گفت به دلیل پادرد به دکتر مراجعه کرده و دکتر نیز گفته که باید از آسانسور استفاده کند. این دانشجو می‌گفت که به دکتر گفتم دانشگاه ما یعنی دانشگاه علوم قرآن آسانسور ندارد و دکتر با تعجب گفته بود که علوم باران منظورتان است؟! یعنی اصلاً اسمی از علوم قرآن بین مردم نیست، اما وقتی که کار به صورت ارزشمند پیش رود، افراد ارزشمند وارد این رشته می‌شوند و نوشته‌های ارزشمند و کاربردی نیز خواهند داشت و در این صورت اثر پژوهش‌ها در جامعه عیان می‌شود.
این عضو هیئت علمی دانشگاه در ادامه افزود: چه اشکالی دارد که شرکت دانش‌‌بنیان در رشته علوم قرآن و حدیث یا قرآن و طب داشته باشیم؟ ما از نظر معارف کم نداریم، اما نیاز داریم که همایش‌هایی با سطح بالا در دنیا برگزار کنیم. البته نه همایش‌های اسمی و تبلیغاتی! به خاطر دارم که در یک همایش بین‌المللی داور بودم. یک مقاله عربی نیز ارسال شده بود، اما سطح آن مقاله بسیار پایین بود. جالب است که مسئولان همایش به بنده گفتند که باید این مقاله را تأیید کنید و به عنوان برنده مطرح شود، چون اسم همایش بین‌المللی است و به غیر از این مقاله اثر دیگری از کشورهای خارجی ارسال نشده است. بعد هم آن مقاله برگزیده اعلام شد. منظور من همایش به این نحو نیست، بلکه باید همایش‌های سطح بالا برگزار کرد. صد البته که بودجه هم لازم دارد و این خود یکی از معضلات است.
وی بیان کرد: اسلام‌شناسان و مستشرقان زیادی داریم، اما با هیچ کدام ارتباطی نداریم. آنها کار خودشان را می‌کنند و ما هم در اینجا دور خودمان می‌چرخیم. در نتیجه اگر بخواهیم کار پیش برود باید کمیسیونی تشکیل شود که اختیاراتی داشته باشد و تحولی را ایجاد کند، اما اگر این اتفاق بیفتد، طبیعتاً پروانه کسب بسیاری از استادان نیز باید باطل شود.
مطالعات و تحقیقات میان‌رشته‌ای محور دیگر این گفت‌وگو بود و اخوان‌مقدم در پاسخ به این سؤال که وضعیت پژوهش‌های میان‌رشته‌ای چطور است، بیان کرد: در مطالعات میان‌رشته‌ای صحبت دو رشته مطرح است و معلوم است که اگر یک قطب آن ضعیف باشد، کار پیش نخواهد رفت. معتقدم که میان‌رشته‌ای نیز معضلی شده است. خیلی از دانشجویان خیال می‌کنند صرف اینکه میان‌رشته‌ای کار کنند حرف جدید زده‌اند، در حالی که این طور نیست.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تصریح کرد: بنده مخالف میان‌رشته‌ای نیستم، اما به شرط اینکه دانشجو و استاد راهنما در هر دو رشته حداقل تخصصی داشته باشند و افراد مطلعی باشند. اگر یک نفر بتواند بین دو رشته اتصال برقرار کند، یقیناً اتفاقات بسیار خوبی خواهد افتاد و مطالب جدیدی از قرآن و حدیث استخراج خواهد شد. یکی از دانشجویان ما چند سال قبل که سلول‌های بنیادین کشف شد با توجه به اینکه در مقطع لیسانس رشته مامایی خوانده بود، مقاله آی اس آی نوشت و در آنجا ثابت کرد که «ذره» که در آموزه‌های دینی ما ذکر شده همان سلول‌های بنیادین است.
وی بیان کرد: حتی بین رشته‌های مهندسی، علوم پایه و پزشکی با قرآن نیز می‌توان پیوند ایجاد کرد، اما به شرط اینکه در دو طرف کار افراد مطلع حضور داشته باشند. نه اینکه در حال حاضر وضعیت قرآن و حدیث نابسامان است و آن را بدتر هم بکنیم. اگر در این فضا نیز کارهایی می‌شد باید نتایج آن را می‌دیدیم، اما متأسفانه همه اقدامات تاکنون مقطعی بوده و حالت مسکّن داشته است.
اخوان‌مقدم در پایان با اشاره به اهمیت کار شهید صدر در کاربردی کردن مطالعات قرآنی تصریح کرد: اگر بخواهیم پژوهش‌های قرآنی جای خود را پیدا کند و کاربردی شود چاره‌ای نداریم جز اینکه به روش شهید صدر رجوع کنیم و پای آن بایستیم. شهید صدر می‌گفت که باید از جامعه به سمت قرآن برویم. یعنی اول ببینیم که در جامعه چه نیازهایی وجود دارد و مشکل کدام است، بعد برای علاج آن به قرآن رجوع کنیم.
وی با ذکر مثالی در زمینه نیازهای روز بیان کرد: یکی از موارد همین «اسنپ» است که واقعاً توانست نیازهای مردم را برطرف کند و چون نیاز مردم را شناخت، سریع رشد کرد و احتیاجی هم به تبلیغ نداشت. امروز باید نیازسنجی انجام شود. دادگاه‌های خانواده بسیار شلوغ هستند، اما با رجوع به آموزه‌های قرآن و برگزاری جلساتی از این جنس برای زوج‌های جوان می‌توان قبل از ازدواج بسیاری از طلاق‌ها و مشکلات این چنینی را کاهش داد. بنابراین باید کتاب خدا را که کتاب زندگی است دریابیم نه اینکه فقط در کتابخانه‌ها باشد و به آن رجوع نشود. در روایات داریم که مراقب باشید نکند دیگران در عمل به قرآن از شما سبقت بگیرند! ولی می‌بینیم که برخی کشورهای پیشرفته در عمل بیشتر از ما به تعالیم قرآن پایبندند.
انتهای پیام
از این مصاحبه ها بیشتر نشر دهید. ولی چرا فقط با خانم ها مصاحبه می کنید؟برخی در مورد آسیب های رشته علوم قران، صحبت های خوبی و جدی دارند. مثلا دکتر محمدحسن احمدی از دانشگاه تهران یا دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی از جامعه المصطفی قطعا رسانه نقش مهمی در اصلاح روند معیوب فعلی دارد.