هامون در تکاپوی حیات

به گزارش ایکنا از سیستان و بلوچستان، هرگاه نام سیستان به گوش می‌رسد دلیری و آزادگی در ذهن تداعی و داستان‌های پهلوانی خاندان گرشاسب و زال و دیگر اساطیر پایدار ملی روح هر ایرانی را با خود به اعماق تاریخ می‌برد، اما چند سالی است که این سرزمین با خشکسالی‌های پی درپی دست پنجه نرم می‌کند و مردم دیار اسطوره و افسانه تشنه و آواره هستند.

مردمانی که زمانی خود تولیدکننده و نان رسان به دیگران بودند و اگر چه اشرافی نه؛ اما زندگی پررونق و شادی داشتند و با هر موج هامون دلهاشان به پرواز در می‌آمد و برخی از آنان تور را با نام خدا به دریا می‌انداختند و روزی خود و دیگران را صید می‌کردند و برخی دیگر نیز دانه‌های طلایی گندم را بر زمین می‌پاشیدند و در سایه سار خوشه‌های زیبای آن‌ها به شادی و لذت دنیوی و اخروی مشغول بودند، اکنون با سکونت در حاشیه شهر‌ها به زندگی فقیرانه تن در داده و هر روز نگران روزی امروز و فردایشان هستند.

اقلیم گرم و خشک سیستان با وزش باد‌های مداوم بویژه باد‌های ۱۲۰ روزه وقتی از سطح آب تالاب هامون می‌گذشت هوایی مرطوب و دلنشین بوجود می‌آورد و خشکی و کویری را به رطوبت و خنکی تبدیل می‌کرد، اما اکنون خشکسالی باد‌های ۱۲۰ روزه را به ۱۶۰ روز و خنکای نسیم را به گردوغبار و زندگی را برای ساکنان این منطقه سخت و سختتر کرده است.

منطقه سیستان در شمال سیستان و بلوچستان یکی از خشک‌ترین مناطق ایران در منتهی‌الیه یک حوضه آبی مشترک با افغانستان واقع شده است، این منطقه شامل سه واحد جغرافیایی فرعی دشت علیای دلتای درونبوم رود هلمند (هیرمند)، که بخش اعظم آن خشک شده و برای کشاورزی استفاده می‌شود، تالاب‌ها (هامون) که دشت دلتای سفلی را پوشش می‌دهد، یک دریاچه زیاده‌شور (گودزره) در پایین‌ترین بخش حوضه آبریز است.

تالاب‌های هامون مجموعه تالاب‌های فرامرزی در مرز ایران ـ افغانستان شامل سه دریاچه است: هامون هیرمند کاملاً در ایران واقع شده، هامون صابوری در مرز و مشترک بین ۲ کشور و هامون پوزک که تقریباً داخل خاک افغانستان قرار داشته در زمان پرآبی به هم متصل شده و تالاب بین المللی هامون را تشکیل می‌دادند، علاوه بر این تالاب‌ها بخش لاینفک فضای اجتماعی و فرهنگی منحصربه‌فرد این منطقه هستند.

تالاب بین‌المللی هامون در شرایط پرآبی حدود پنج هزار و ۷۰۰ کیلومترمربع گستره دارد که از این مقدار یکهزار و ۸۲۰ کیلومترمربع آن متعلق به ایران بوده و دامنه عمق آب به یک تا ۷ متر می‌رسد.

مهمترین منبع آبی این تالاب رودخانه هیرمند است که در بخش‌هایی از افغانستان هلمند گفته می‌شود، جریان آب این رودخانه در سال‌های رونق آبی معمولاً با نوسان مواجه بوده، اما از سال ۲۰۰۰ تا کنون شرایط زیست محیطی سه تالاب‌هامون با خشکسالی شدیدِ روبرو شده که هنوز مشخص نیست تا چه زمانی این خشکی و قطع آب رودخانه ادامه خواهد داشت.

رودخانه هیرمند بار‌ها مسیر و نهر‌های خود را تغییر داده و موجب مهاجرت انسان‌ها برای دسترسی به منابع آب فراوان و مزایای حاصل از این رودخانه شده علاوه بر این هیچ جریان خروجی از انتهای دریاچه وجود ندارد، زیرا آب در اثر تبخیر از بین می‌رفته لذا خشکسالی‌ها و طغیان‌های رود، سکونت انسان و زندگی طبیعی در طول تاریخ به دلیل این شرایط سخت دچار مشکلات متعددی شده است.

در این میان ماجرای حقابه هیرمند در چند سال اخیر با حواشی متعددی رو به رو بود ساخت بند کمال‌خان در ولایت مرزی نیمروز کشور افغانستان برروی رودخانه هیرمند باعث بستن و انحراف آب این رودخانه از بستر اصلی آن شده در نهایت علاوه بر عدم تامین آب آشامیدنی مردم استان با خطرات دیگری از جمله خشکی تالاب هامون، نبود آب کشاورزی و بروز ریزگرد‌های بدون توقف در منطقه شده است.

تالاب هامون نیازمند احیا

وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در همین رابطه با بیان اینکه بسیاری از مشکلات کشور به مباحث زیست محیطی برمی‌گردد اظهار کرد: این مسئله در سیستان وبلوچستان به ویژه تالاب بین‌المللی هامون از اهمیت بالایی برخوردار است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان ادامه داد: در تالاب جازموریان هنگامی که خشکسالی به وقوع پیوست و آب و کشاورزی را از دست دادیم تمام کشاورزان به قاچاق سوخت روی آوردند که این مسئله  تبعات اجتماعی بسیایر نیز داشت. در سیستان نیز تالاب هامون را از دیرباز «دریا» می‌گفتند که مردم معیشت خود را از این طریق تامین می‌کردند و هیچ کس فکر نمی‌کرد که روزی این دریا خشک شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان تصریح کرد: با توجه به تغییرات اقلیمی بوجود آمده در دنیا و با توجه به اینکه این استان یک منطقه گرم و خشک است بروز خشکسالی محسوس بوده، زیرا رویکرد طبیعت به سمت گرم و خشک شدن رفته است.

وی ادامه داد: تغییرات اقلیمی به وجود آمده باعث شده تا آورد آب هیرمند کاهش یابد و این یکی از عواملی است که سبب شده تالاب هامون به صورت فصلی درآید.

پورمردان خاطرنشان کرد: براساس قرارداد امضا شده در سال ۵۱ بین ایران و افغانستان میزان حق آبه ایران از رودخانه هیرمند سالانه ۸۲۰ میلیون مترمکعب تعیین شده بود قراردادی که تا امروز محقق نشده و این صرفاً حق آب هست، اما از زمانی که در این منطقه مشکلات زیست محیطی به وجود آمد این امر اهمیت زیادی پیدا کرد. متأسفانه برخی دستگاه‌های متولی و مردم در ۲ سال گذشته رفتار خوبی با تالاب نداشته‌اند و هرگاه نی یا پوشش گیاهی دیگری به وجود می‌آمده تمام اهالی هجوم برده و باعث فرسوده شدن بستر هامون شدند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان افزود: بارندگی در سه سال گذشته سبب جاری شدن سیلاب و ورود آب به ایران و آبگیری چاه نیمه‌ها شد و تالاب هامون نیز در بیشترین وضعیت آبی قرار گرفت که ابتدا ما مسیر‌های ورودی آب را به گونه‌ای طراحی کردیم که فقط تالاب آبگیری شود و بعد از آن آب را به سمت کانون‌های گرد و غباری هدایت کردیم لایروبی‌ها به گونه‌ای انجام شد که کانون‌های گرد و غباری کنترل شود. بعد از آن که آب وارد تالاب شد و فروکش کرد ما عملیات قرق را انجام دادیم و اگر در سنوات آینده به مسئله غرق توجه نشود ما همین مشکلات را خواهیم داشت لذا ما اجازه کندن چاهک و برداشت علوفه از تالاب را ندادیم و این به نفع منطقه بود که با مشارکت مردم صورت گرفت.

پورمردان ادامه داد: کار دیگری که سازمان حفاظت محیط زیست انجام داد نهال کاری در اطراف تالاب بود، زیرا شکل ساختاری تالاب به گونه‌ای است که هنگام سبز شدن بستر آن به تنش‌های آبی مقاوم می‌شود. درخت گز پوشش گیاهی است که تنش‌های آبی را به خوبی تحمل می‌کند و به گونه‌ای است که مانند چتری باعث پیشگیری از برخواست خاک می‌شود این موجب احیا تالاب هامون خواهد شد. پیشگیری از چرای شتر در تالاب هامون یکی دیگر از اقدامات مهمی بود که ما انجام دادیم چرا که تردد شتر در بستر تالاب باعث تخریب محیط و نابودی بوته‌های آن می‌شود.

وی بیان کرد: در همین راستا ۵۰۰ نفر شتر از سوی محیط‌بانان محیط زیست از تالاب بیرون رانده شدند، شاید این مسئله در ظاهر بی‌اهمیت باشد، اما درد واقع شتر‌ها ضربه مهلکی به تالاب می‌زنند که غیرقابل انکار است. شتر‌ها علاوه بر نابود کردن پوشش گیاهی تالاب هامون به دلیل جثه بزرگی که دارند رد سم‌های آنان باعث شده تا بستر تالاب آسیب ببیند و باعث افزایش گرد و خاک شود.

تالاب بین‌المللی هامون برای ادامه حیات خود نیازمند لطف و عنایت پروردگار و کمک و همیاری همه مسئولان است، زیرا زندگی مردم رنجدیده شمال این استان به این تالاب وابسته بوده که البته امیداوریم با بازگشایی مرز‌ها معیشت اهالی از تالاب فاصله گرفته و جلب فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی شده و روند احیای تالاب هامون سرعت بیشتری بگیرد.

منبع:ایرنا