المیزان؛ میراث ماندگار علامه برای حل مشکلات جامعه

زهرا ترابیان، استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از گلستان، «تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن» (تفسیر المیزان طی سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۵۰ شمسی به رشته تحریر درآورد.) را مهم‌ترین و ماندگارترین اثر علامه طباطبایی معرفی کرد و در ادامه به روش تفسیری قرآن به قرآن در المیزان اشاره و بیان کرد: علامه معتقد بود که قرآن خود تبیان‌کننده همه چیز از جمله مفاهیم خودش است و آیات محکم بهترین مبین آیات متشابه هستند. 

ترابیان یکی از انگیزه‌های اصلی علامه برای نوشتن المیزان را مقابله با جریان تفسیر به رأی و تطبیق آیات قرآن بر دستاوردهای علوم مادی و نظریات غربی دانست که در آن زمان رواج یافته بود.

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه به نظرات علماء درباره تفسیر المیزان اشاره کرد و گفت: شهید مطهری درباره این تفسیر می‌گوید: «همه المیزان با فکر نوشته شده... من معتقدم بسیاری از این مطالب از الهامات غیبی است و کمتر مشکلی در مسائل اسلامی برایم پیش آمده که کلید حل آن را در المیزان پیدا نکرده باشم».

ترابیان افزود: آیت‌الله جوادی آملی نیز المیزان را به کتاب جواهرالکلام در فقه تشبیه کرده‌اند که هم کمبود گذشتگان را جبران کرده و هم زمینه تحقیق آیندگان را فراهم ساخته است.

وی با اشاره به نگرش اجتماعی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان اظهار کرد: ایشان بر خلاف بسیاری از مفسران پیشین که تمرکز اصلی بر جنبه‌های فردی آیات داشتند، با نگرشی جامعه‌گرا به تفسیر قرآن پرداخته‌اند و این گرایش اجتماعی در سراسر المیزان هویداست.

استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اعتقاد علامه بر بازگرداندن آموزه‌های قرآن به متن جامعه به تبیین ویژگی‌های یک مفسر اجتماعی از نگاه علامه پرداخت و گفت: عقل‌گرایی و اجتهاد در تبیین مفاهیم قرآنی، آگاهی از مسائل روز و درک نیازها و مشکلات حاد جامعه اسلامی و جست‌وجو برای راه‌حل، آگاهی از شبهات فکری و احاطه بر شبهات مخالفان، روشنفکران لائیک و مستشرقان برای پاسخگویی مؤثر و تطبیق نص با نیازهای عصر و ایجاد پیوند بین آیات قرآن و تمدن، تحولات و موقعیت اجتماعی روز از جمله ویژگی‌های یک مفسر است.

ترابیان به محورهای کلیدی مباحث اجتماعی در المیزان اشاره کرد و افزود: علامه طباطبایی در المیزان به طیف وسیعی از مسائل اجتماعی پرداخته که برخی از آن‌ها عبارتند از حکومت و مسائل سیاسی و تبیین مبانی حکومت اسلامی و وظایف حکمرانان و مردم، عدالت اجتماعی به‌عنوان محوری‌ترین اصل در تنظیم حیات اجتماعی انسان، آزادی انسان و مبارزه با استبداد، علل عقب‌ماندگی مسلمانان و واکاوی ریشه‌های انحطاط و ارائه راهکار برای خروج از آن، حقوق زنان و اقلیت‌ها و پاسخگویی به شبهات و تبیین دیدگاه اسلام در این زمینه‌ها، تعاون و همکاری اجتماعی و تأکید بر همکاری در امور خیر و رسیدگی به محرومان.

وی المیزان را از جمله تفاسیر دارای ظرفیت برای پاسخ به پرسش‌های معاصر دانست و گفت: روش و مبانی علامه در المیزان این تفسیر را به منبعی زنده و پویا برای پاسخگویی به پرسش‌های دنیای معاصر تبدیل کرده است.

این استاد حوزه و دانشگاه نگاه علامه به قرآن را صرفاً به‌عنوان کتابی تاریخی ندانست، تصریح کرد: ایشان قرآن را دائرةالمعارفی قرآنی و برنامه‌ای برای ساماندهی حیات فردی و اجتماعی می‌دانستند. روش تفسیر قرآن به قرآن نیز امکان استنباط پاسخ مسائل جدید را از درون خود قرآن فراهم می‌سازد و قرآن را برای همه زمان‌ها جاودانه می‌کند.

ترابیان تأکید علامه بر عقلانیت و سازگاری با علم را از دیگر ظرفیت‌های المیزان برشمرد و تصریح کرد: ایشان با بهره‌گیری از استدلال‌های عقلی و توجه به دستاوردهای علوم انسانی و طبیعی، راه گفت‌وگوی قرآن با علم و عصر حاضر را هموار کرده‌اند.

وی در پایان با تأکید بر اینکه از نگاه علامه دین صرفاً یک امر فردی نیست، اظهار کرد: ایشان برای دین در تنظیم حیات اجتماعی و مقابله با انحرافات کارکرد اساسی قائل بودند و معتقد بودند هرچند ریشه دین در عالم ماوراء طبیعت است اما در صحنه زندگی اجتماعی انسان‌ها نقش‌آفرینی می‌کند.