مباحثه با شیخ انصاری؛ عدول از نیت تا کجا جایز است؟

به گزارش ایکنا، جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست؛ استاد درس خارج حوزه علمیه قم، با محوریت تفسیر سوره حمد، صبح امروز 13 خرداد در فضای مجازی منتشر شد.

در ادامه گزیده مباحث این جلسه را می‌خوانید؛

قرار شد بحثمان راجع به بسمله و احکام مختلف آن را جمع کنیم ولی من احساس کردم برخی نکات هنوز باقی مانده است. یکی از مطالبی که این جلسه به آن اشاره می‌کنیم خلاصه مباحث گذشته است. راجع به بسمله، ما میان بسمله سوره حمد و بسمله غیر حمد تفصیل دادیم. در سوره حمد گفتیم بسمله جزء سوره است و نمی‌شود در نماز، حمد را بدون بسمله خواند. در غیر سوره حمد، اگر سوره توبه باشد بسمله ندارد و کسی حق ندارد به قصد سوره، بسمله بگوید.

در سایر سوره‌ها یک بحث این است که آیا بسمله بخشی از قرآن است یا نه، آیا بخشی از سوره است یا نه، آیا در نماز واجب است یا نه، آیا لازم است قبل از شروع سوره بسمله به نیت سوره بگوییم یا نه، آیا امکان تعویض هست یعنی کسی بسمله را به قصد توحید گفت ولی بخواهد سوره قدر بخواند، یا نه؟ اینها مباحثی بود که ما عرض کردیم و شبیه به هم بود. در مورد اینکه بسمله بخشی از سوره باشد گفتیم قابل تامل است لذا در نماز آیات اگر کسی می‌خواهد سوره را پنج تکه کند نباید بسمله را یک تکه قرار دهد. به گمان ما بودن بسمله جزء سوره‌ها ثابت نیست.

آیا بسمله در نماز واجب است؟ گفتیم بعضی با اینکه در جزء سوره بودن بسمله تامل دارند می‌گویند باید در نماز خوانده شود. ما گفتیم روایاتش متعارض است و دلیلی نداریم. البته خودم هیچ وقت این کار را نمی‌کنم و هنگام نماز جماعت، نباید امام جماعت عملی انجام دهد که بنا بر مذهب مامومین اشکال داشته باشد. نکته دیگر اینکه ما نمی‌پذیریم لازم باشد قبل از ورود به سوره، سوره را مشخص کنیم بعد بسمله بگوییم. پس ما لزوم تعیین سوره برای گفتن بسمله را نپذیرفتیم. حالا اگر شخصی بسمله گفت که توحید بخواند ولی بخواهد سوره را عوض بکند، اشکالی ندارد؟ ما گفتیم اشکالی ندارد.

تاملات شیخ انصاری درباره تعیین سوره

من شب گذشته تامل می‌کردم دیدم شیخ انصاری در کتاب الصلوة، چقدر در این‌ باره بحث کرده است. من دوست دارم در این چند دقیقه یک مقدار راجع به این موضوع صحبت کنیم چون ما فقط گیر بسمله نیستیم، می‌خواهیم ببینم چقدر عدول جایز است. مثلا یک نفر می‌ایستد نماز ظهر بخواند، یادش می‌افتد نماز صبح نخوانده است، آیا می‌تواند نیت را عوض کند؟ یا مثلا می‌ایستد نماز قضا بخواند، می‌گوید اول نماز ادا بخونم بعد نماز قضا بخوانم. این عدول تا کجا جایز است؟

راجع به قضیه لزوم تعیین، شیخ انصاری تا دلتان بخواهد توضیح داده است. جان مطلبش این است که وقتی می‌خواهید یک سوره در نماز بخوانید یا نذر کردید یک سوره بخوانید، می‌خواهید قرآن نازل بخوانید یا خیر؟ قرآن نازل حکایت می‌خواهد یا نه؟ اگر من بدون قصد حکایت قرآن بخوانم، قرآن می‌شود؟ خیر. پس قصد حکایت می‌خواهد. قصد حکایت تعیین می‌خواهد یا نه؟ اگر شما بسمله را بدون قصد سوره توحید بخوانید، سوره توحید نخواندید. پس باید تعیین کنید. لذا ایشان می‌گوید من اجازه نمی‌دهم بعدا تعیین کنید یا نیت را تغییر بدهید. ایشان پنج صفحه توضیح می‌دهد تا این را بگوید.

البته ایشان با مشکلاتی مواجه است. یک مشکل روایات است چون روایات اجازه عدول می‌دهند. اگر بنا شد من جلوتر تعیین کنم، چرا جایز است از یک نماز به نماز دیگر عدول کنم؟ مثلا در روایتی آمده است: «إِذَا نَسِيتَ الظُّهْرَ حَتَّى صَلَّيْتَ الْعَصْرَ فَذَكَرْتَهَا وَ أَنْتَ فِي الصَّلَاةِ أَوْ بَعْدَ فَرَاغِكَ فَانْوِهَا الْأُولَى ثُمَّ صَلِّ الْعَصْرَ» یعنی اگر نماز ظهر را فراموش کردی تا اینکه نماز عصر را خواندی و سپس آن را به یاد آوردی در حالیکه در نماز (عصر) بودی یا از نماز عصر فارغ شده بودی، آن را نیت ظهر کن (نیت خود را به نماز ظهر تغییر ده) و سپس نماز عصر را بخوان.

این روایت را کنار پنج صفحه شیخ بگذارید. به نظر ما قاعده «الشيء لا ینقلب عما هو علیه» برای نظام تکوین است نه نظام اعتبارات. فرض کنید یک نفر پولی به فقیری که به او بدهکار است به نیت زکات می‌دهد، بعد نظرش عوض می‌شود و به طرف می‌گوید این پول را عوض طلبت بردار. آیا این اشکالی دارد؟ ادامه بحث را هفته آینده عرض می‌کنیم.