شاعر محبوبِ امام هشتم

دعبل خزاعی، از شعرای اهل بیت(ع) است که در قرن دوم و سوم می‌زیست. او در زندگی خود این توفیق را پیدا کرد که به محضر امام علی بن موسی الرضا(ع) برسد و قصیده‌ای در مدح اهل بیت(ع) نزد ایشان بخواند. مرور شعر دعبل خزاعی نشان دهنده ایمان و محبت شدید او به خاندان پیامبر(ص) و شجاعت مثال زدنی او در مقابله با دشمنان آنها است. هجوها و تندزبانی‌‌های دعبل علیه بنی عباس باعث می‌شود در مسیر دفاع از اهل بیت(ع) به شهادت برسد. مرقد دعبل خزاعی، در شوش قرار دارد و همه ساله میزبان شاعران رضوی در رویداد جشنواره شعر عربی رضوی است.

عباس حزباوی، پژوهشگر ادبیات عربی، شاعر پیشکسوت خوزستانی و از داوران جشنواره بین‌المللی شعر عربی رضوی به مناسبت سالروز میلاد حضرت رضا(ع) به مرور قصیده «تائیه» دعبل خزاعی(ع) پرداخت و گفت: دعبل خزاعی یک شاعر متعهد است؛ شاعر متعهد کسی است که از یک دیدگاه اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و یا مذهبی دفاع کند. شاعران متعهد در این راه ممکن است رنج‌هایی چون شکنجه و حبس را متحمل شوند و در این راه جان بدهند؛ به ویژه شعرای اهل بیت(ع) مثل کُمیت اسدی، دعبل خزاعی، ابویعقوب دورقی و خیلی از شعرای دیگر اهل بیت(ع) که در این راه به زندان افتادند و کشته شدند.

وی اظهار کرد: یک شاعر متعهد همه چیز را به جان می‌خرد و دعبل خزاعی چنین بود. از سوی بنی عباس، مناصبی مثل استانداری برخی مناطق به دعبل پیشنهاد داده شد، اما وقتی دانست که بنی عباس حق اهل بیت(ع) را پایمال می‌کنند و از محو اسلام دریغ نمی‌کنند، از آنها فاصله گرفت و در شعر خود آنها را هجو کرد. مشهورترین قصیده دعبل، قصیده تائیه است. البته دعبل یک دیوان کامل شعر دارد ولی آنچه بین ادبا و مورخین مطرح است، همین قصیده است.

حزباوی ادامه داد: امام خامنه‌ای در وصف دعبل خزاعی سخنی به این مضمون دارند که دعبل شاعر و مبلغ بزرگی است، محبوب امام هشتم و جزء ارکان تشیع در زمان خود بود. شیخ صدوق رحمه الله علیه نیز درباره همین قصیده سخن گفته است. اکثر مورخین چه مسلمان و غیرمسلمان درباره این قصیده سخن گفته‌اند.

این شاعر پیشکسوت ادامه داد: دعبل قصیده خود را این گونه آغاز کرده است:

تجاوبن بالإرنان والزفرات        نوایح عجم اللفظ والنطقات

یعنی نوحه گران گنگ و گویا با آه‌ها و ناله‌های سوزان خود به گفت و گو پرداختند. در ادامه از قبور اهل بیت(ع) و خاندان پیامبر در نقاط مختلف دنیا سخن می‌گوید. او دور دنیا را برای زیارت در این قصیده می‌گردد، یعنی اول به مدینه به زیارت مزار رسول الله(ص) می‌رود، سپس متوجه عراق می‌شود، قبور ائمه(ع) را زیارت می‌کند، پس از آن رو به یمن می‌کند و ... تمام دنیا را به دنبال قبر بزرگانی که به ناحق کشته شدند، می‌گردد. در ادامه قصیده می‌گوید:

یخبرن بالأنفاس عن سر أنفس       أساری هوی ماض وآخر آت

و با نفس‌های خود از راز دل دلباختگان روزگار این پرده را بر می‌برگیرند.

فأسعدن أو اسعفن حتی تقوضت     صفوف الدجی بالفجر منهزمات

آن نوحه­‌گران، یکدیگر را در گریه و عزا کمک می‌­کردند تا آنکه بر اثر طلوع فجر، صفوف ظلمت در هم شکست.

علی العرصات الخالیات من المها      سلام شج صب علی العرصات

سلام این عاشق محزون بر آن عرصه‌­های خالی از ماهرویان باد.

حزباوی افزود: قصیده دعبل شاید بیش از صد بیت باشد. او همین طور حزن و اندوهش را درباره خاندان اهل بیت(ع) اظهار می‌کند. تا آنجا که می‌گوید:

فکم حسرات هاجها بمحسر            وقوفی یوم الجمع من عرفات

وقوف من در عرفه در محسر عرفات، چه حسرت‌ها که بر نیانگیخت

ألم‌تر للأیام ماجر جورها                 علی الناس من نقص وطول شتات

ومن دول المستهزئین ومن غدا            بهم طالبا للنور فی الظلمات

و زمانه را بنگر که پیمان شکنی و تفرقه اندازی‌های بسیارش با حکومت‌های فاسد و کسانی که به دنبال آنها جویای روشنی از دل تاریکی‌ها بودند چه جنایت‌ها بر مردم کردند. اصل قصیده از اینجا شروع می‌شود:

تراث بلا قربی و ملک بلا هدی            وحکم بلا شوری بغیر هدات

میراثی که بنی عباس گرفتند، از آن خودشان نیست؛ بلکه میراثی بدون قرابت، ملکی بدون هدایت و حکومتی بدون مشورت و بی رهبر است.

رزایا أرتنا خضرة الأفق حمرة            وردت أجاجا طعم کل فرات

اینها دردهایی است که مزرع سبز فلک را در چشم ما خونین ‌و آب شیرین را در کام ما تلخ می‌کند.

دعبل در ادامه از کسانی سخن می‌گوید که صلاحیت حکومت را دارند:

ولو قلدوا الموصی إلیه أمورها            لزمت بمأمون علی العثرات

اگر زمام امور را به علی(ع) وصی پیامبر(ص) می‌سپردند، کارها از لغزش مصون می‌ماند.

أخی خاتم الرسل المصفی من القذی            ومفترس الابطال فی الغمرات

حضرت علی(ع) برادر پیامبر(ص)، پاک نهاد و مرد میدان کارزار و قهرمان جنگ بود.

فان جحدوا کان الغدیر شهیده            وبدر وأحد شامخ الهضبات

آنان که منکر علی(ع) هستند غدیر و بدر و احد و آیات قرآن کریم بر فضایل امام علی(ع) و ایثارگری‌های او شاهد هستند.

وآی من القرآن یتلی بفضله            وایثاره بالقوت فی اللزبات

او که در گرسنگی غذای خود را می‌بخشد و این فضیلت را آیات قرآن درباره او بیان می‌کند(اشاره به سوره انسان).

مناقب لم تدرک بخیر ولم تنل            بشئ سوی حد القنا الذربات

این فضایل که امام علی(ع) کسب کرده است با مکر و حیله به دست نیامد، اینها با مردانگی و اخلاص لله به دست آمدند.

نجی لجبرئیل الأمین وأنتم            عکوف علی العزی معا ومنات

اینجا خطاب به بنی عباس و بنی امیه می‌گوید: حضرت علی(ع) وقتی جبرئیل با پیامبرامین(ص) نجوا می‌کرد، همنشین پیامبر(ص) بود، در حالیکه شما بر درگاه بتان در حال سجده بودید. تا اینکه دعبل به اینجا می‌رسد که می‌گوید:

بکیت لرسم الدار من عرفات        و أجریت دمع العین بالعبرات

برخی می‌گویند اصل قصیده از این بیت شروع می‌شود: آثار خانه‌های خاندان اهل بیت(ع) را در عرفات به یاد آوردم و مویه کنان از دیده چون سیلاب اشک می‌ریختم.

و بان عرا صبری وهاجت صبابتی            رسوم دیار قد عفت وعرات

مدارس آیات خلت من تلاوة            ومنزل وحی مقفر العرصات

لآل رسول الله بالخیف من منی            وبالبیت والتعریف والجمرات

اسم کل قصیده را بر اساس این بیت به «مدارس آیات» نامگذاری کرده‌اند: خانه‌های اهل بیت(ع) در خیف و مسجد الحرام و جمرات مدارس آیات الهی و منزلگاه قرآن بوده است که از تلاوت آیات خاموش مانده است.

دیار لعبد الله بالخیف من منی            وللسید الداعی إلی الصلوات

این ویرانه‌های خاموش و متروک، خانه‌های عبدالله (پدر رسول اکرم(ص)) است؛ آن بزرگ مردی که مردمان را به نماز فرا می‌خواند.

دیار علی والحسین وجعفر            و حمزة والسجاد ذی الثفنات

اینها خانه‌های علی و حسین و جعفر و حمزه و سجاد علیهم السلام هستند.

دیار لعبد الله والفضل صنوه            نجی رسول الله فی الخلوات

اینها خانه‌های عبدالله بن عباس و برادرش فضل است که در خلوت‍‌ها محرم رسول الله(ص) بودند.

وسبطی رسول الله وابنی وصیه            ووارث علم الله والحسنات

اینها خانه‌های حسن و حسین علیهم السلام هستند که وارث علم خداوندی و صاحب همه خوبی‌ها و زیبایی‌ها هستند.

منازل وحی الله ینزل بینها            علی احمد المذکور فی السورات

این خانه‌های ویران و متروک، جایگاه نزول وحی و آیاتی است که بر احمد نازل می‌‎شد.

منازل قوم یهتدی بهداهم            وتؤمن منهم زلة العثرات

منزلگاه کسانی که مردم به نور هدایت آنها هدایت می‌یابند و از لغزش و کجی به دورند.

منازل کانت للصلاة وللتقی            وللصوم والتطهیر والحسنات

این خانه‌ها محل نماز و روزه و جایگاه تقوی و پاکی و نیکی‌ها و زیبایی‌ها بود.

این شاعر پیشکسوت با بیان اینکه قصیده دعبل شرحی طولانی دارد،گفت: دعبل این قصیده را در محضر امام رضا(ع) می‌خواند. امام در ادامه این قصیده به دعبل می‌فرمایند: آیا نمی‌خواهی دو بیت به قصیده‌ات اضافه کنم؟ دعبل می‌گوید: بسیار خوشحال می‌شوم. امام می‌فرمایند:

و قبر بطوس یا لها من مصیبة            الحت علی الأحشاء بالزفرات
إلی الحشر حتی یبعث الله قائما            یفرج عنا الغم والکربات

مویه کن بر قبر غریبی که در طوس است و بر این مصیبت که تا صبح حشر دلها را در آتش می‌گدازد، تا آنکه قائم آل بیت(عج) بر انگیخته شود و او بار سنگین دردها را از دوش ما بردارد. دعبل می‌پرسد: این کدام قبر است که در طوس است؟ امام پاسخ می‌دهند: این قبر من است و من همین جا به خاک سپرده می‌شوم. در ادامه دعبل می‌گوید: این دو بیت به قصیده ام ابهت بخشیده و بعدا قصیده‌اش را ادامه می‌دهد:

علی بن موسی أرشد الله امره            و صلی علیه أفضل الصلوات

حضرت علی بن موسی(ع) که خداوند امورش را اصلاح و آسان گرداند و بهترین درودها را بر او بفرستد.

وی در پایان سخنانش با اشاره به جشنواره بین المللی شعر عربی رضوی که همه ساله در مرقد دعبل خزاعی برگزار می‌شود، گفت: مرقد دعبل خزاعی همه ساله میزبان شاعران رضوی از کشورهای مختلف عربی و داخل کشور است.