احساس خطر ناشران کتاب کاغذی از توسعه نشر دیجیتال

به گزارش ایکنا؛ شاید کمتر کسی باشد که لذت خواندن کتاب کاغذی را به الکترونیک ترجیح دهد. مگر می‌شود منکر لذت خواندن کتاب‌های کاغذی نویسندگان برجسته و شاخص ادبیات ایران و جهان شد. لذت خواندن این آثار در همین ورق زدن کتاب‌هاست و هنوز هم هستند کسانی که نتوانسته‌اند به وسیله آی‌پد، تبلت، موبایل و ... به خواندن کتاب بپردازند و در زمینه خواندن رمان، داستان و سایر آثار، کتاب کاغذی را بیشتر ترجیح می‌دهند. اما از این‌ها گذشته، کتاب الکترونیک، مزایایی هم دارد، از جمله اینکه می‌تواند راه را برای کسانی که نیاز به کتاب دارند و دسترسی نسخه کاغذی برایشان دشوار است، به نسخه الکترونیک باز کند. نسخه الکترونیک را می‌توان در هر زمان و مکانی خواند و یا در هر جایی و زمانی به کتاب‌های صوتی گوش داد؛ بنابراین کتاب الکترونیک می‌تواند مکمل کتاب‌های چاپی و کاغذی باشد.

در دهه اخیر کتاب دیجیتال و الکترونیک در جهان رو به توسعه بوده است، به ویژه زمانی که ویروس کرونا همه جهان را فراگرفت، کتاب الکترونیک توانست به داد کتاب‌خوان‌ها و محققان برسد. کتاب‌هایی که نمی‌شد به راحتی تهیه کرد و بیم آن می‌رفت که نسخه کاغذی آلوده به ویروس باشد؛ بنابراین کتاب الکترونیک در اپیدمی کرونا، توانست بیش از گذشته مطرح شود و جایی برای خود باز کند. در دسترس بودن، سازگاری با محیط زیست، هزینه پایین تولید و انتشار، تنوع محتوا و مدل‌های مختلف درآمدزایی از مزیت‌های دیگر کتاب الکترونیک محسوب می‌شود که با توجه به شرایط اقتصادی روز جامعه، می‌تواند منبع مهمی برای مطالعه اقشار مختلف مردم و جایگزین مناسب کتاب‌های کاغذی باشد.

اما برخی از نویسندگان و ناشران و حتی مخاطبان، روی خوشی به این دسته از کتاب‌ها نشان ندادند و مخالف جدی ترویج کتاب الکترونیک، صوتی و ... بودند. بازدید از سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و به ویژه بخش ناشران دیجیتال نیز این مسئله را بیشتر روشن کرد. در حالی که این نمایشگاه فرصتی برابر برای همه ناشران اعم از کاغذی و دیجیتال است تا بتوانند مخاطبان خود را بیابند، آثار و تولیدات خود را در معرض دید آن‌ها قرار دهند و یا مخاطبان در جریان پیشرفت فعالیت‌های آن‌ها قرار گیرند و یا حتی بالاتر از اینها، تبادل کتاب با ناشران خارجی داشته باشند و قراردادهای مهم کتابی در این نمایشگاه رقم بخورد.

در گزارش پیش رو سراغ تعدادی از غرفه‌داران بخش ناشران دیجیتال رفته و با آنها درباره نمایشگاه کتاب و کم و کیف این بخش گفت‌وگو کرده‌ایم. 

علی علیزاده، مسئول غرفه بوم‌بام‌زی درباره نمایشگاه امسال به خبرنگار ایکنا گفت: جانمایی بخش ناشران دیجیتال خوب است؛ چراکه در سال‌های گذشته زیر چادر بود و این اصلاً مناسب نبود. از سوی دیگر قرار گرفتن این بخش در مجاورت بخش کتاب کودک و نوجوان باعث شده، مخاطبان بیشتری مراجعه کنند.

جانمایی مناسب

لیلی رستگار‌مقدم، مسئول غرفه کیداکد است؛ این غرفه درباره آموزش برنامه‌نویسی از طریق بازی است. رستگارمقدم درباره غرفه یاد شده گفت: با توجه به اینکه در غرفه شرایطی را ایجاد کردیم تا بچه‌ها بتوانند بدون استفاده از دست و از طریق پا، به بازی بپردازند، با استقبال زیاد کودکان و نوجوانان مواجه هستیم.

وی افزود: جانمایی غرفه و بخش ناشران دیجیتال نیز نسبت به سال‌های گذشته در شرایط بهتری قرار دارد، اما با توجه به اینکه سی و چهارمین دوره برگزاری نمایشگاه کتاب تهران است، انتظار بیشتری می‌رفت که با هماهنگی‌ها و اطلاع‌رسانی بهتری همراه باشد.

دلیل عدم حضور ناشران برجسته

علیرضا شعبانی، مدیر استارتاپ انتشارات دیجیتال «شنوبوک» نیز به خبرنگار ایکنا گفت: تعداد بازدیدکننده‌ها از بخش دیجیتال خوب بود، اما سالن نامناسب بود. در رابطه با اطلاع‌رسانی نیز اصلاً اطلاع‌رسانی مناسبی را شاهد نیستیم و بسیاری از مخاطبان نمی‌توانند بخش ناشران دیجیتال را پیدا کنند. در واقع بنری که بتواند مخاطبان را به این سمت هدایت کند، وجود نداشته است. در نقشه نمایشگاه نیز عنوان «سالن رسانه‌های دیجیتال» به جای انتشارات دیجیتال درج شده است؛ بنابراین مسئولان روابط عمومی این اندازه دقت نداشتند که این مسئله را رعایت کنند.

وی افزود: سالن را یک روز مانده به نمایشگاه به ما تحویل دادند و اکنون هم نظافت سالن مناسب نیست و به دلیل اینکه کف سالن بدون موکت است، از این رو گرد و خاک هم بازدیدکننده‌ها و هم غرفه‌داران را اذیت می‌کند، در حالی که با موکت کردن سالن، این بخش شکل منظم‌تر و شکیل‌تری پیدا می‌کرد.

شعبانی با اشاره به حضور نیافتن ناشران شاخص حوزه نشر دیجیتال در نمایشگاه کتاب تهران تصریح کرد: فیدیبو که یک ناشر بزرگ در حوزه نشر الکترونیک است، در فضای مجازی اعلام کرده است که به دلیل جانمایی نامناسب و ناهماهنگی‌ها در نمایشگاه حضور ندارد و پارسال هم همین اتفاق افتاد و بسیاری از ناشران حضور نیافتند.

مدیر استارتاپ انتشارات دیجیتال «شنوبوک» در ادامه گفت: انتظارمان این است که به انتشارات دیجیتال بیشتر بها داده شود و بین کتاب‌های چاپی و دیجیتالی این اندازه تبعیض قائل نشوند.

زمان اندک آماده‌سازی غرفه

صبا سالمی، غرفه‌دار قلم قرآنی «بصیر» نیز در این زمینه گفت: بازدید از نمایشگاه در روز‌های تعطیل خیلی خوب است، اما در سایر روز‌ها که اغلب مردم سرکار هستند، روز‌های خلوتی را سپری کردیم و بازدیدکننده‌های کمتری به این بخش مراجعه کردند.

وی افزود: یکی از مسائلی که در رابطه با نمایشگاه داشتیم، اطلاع‌رسانی ضعیف بود، زیرا زمان کمی برای آماده‌سازی داشتیم و با این که پیگیر بودیم در نمایشگاه حضور پیدا کنیم، اما چند روز مانده به نمایشگاه به ما اطلاع دادند که در نمایشگاه حضور داشته باشیم.

آنچه در این گپ و گفت‌ها با برخی از غرفه‌داران بخش ناشران دیجیتال آمد، نشان داد که اغلب آن‌ها از اطلاع‌رسانی ضعیف در سی و چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران گلایه داشتند. به نظر می‌رسد وقتی درباره سی و چهارمین سال برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران صحبت می‌کنیم، نباید دیگر برخی از اشکالات پیش پا افتاده را ببینیم و باید شاهد یک نمایشگاه پخته و مدرن باشیم که کشورهای دیگر هم از تجربیات ما در برگزاری نمایشگاه استفاده کنند. نه اینکه اشکالاتی که در دوره‌های نخست و حتی دهه اول نمایشگاه داشتیم را دوباره تکرار کنیم.

برخی اشکالات به اندازه‌ای بدیهی است که هم باعث رنجش خاطر می‌شود و هم منطق و عقل را درگیر می‌کند. در جریان بازدید از بخش شبستان متوجه جانمایی دو غرفه اسکنر کتاب و پلتفرم طاقچه در شبستان شدیم و وقتی علت را جویا شدیم که چرا در بخش دیجیتال نیستند، غرفه‌دارها حاضر به پاسخگویی نشدند و ما را به روابط عمومی پلتفرم ارجاع دادند.

همچنین متأسفانه در این دوره از نمایشگاه کتاب تهران با وجود جانمایی خوب ناشران دیجیتال در بخش مسقف، اما تعداد اندکی از آن‌ها حضور یافتند و ناشران برجسته‌ای، چون فیدیبو، نوار، کتابراه و ... تمایلی به حضور در نمایشگاه نشان ندادند. در حالی که حضور اکثریت ناشران دیجیتال و تجمیع آنها در یک بخش مناسب و شکیل‌تر، می‌توانست باعث تقویت این بخش و رقابت ناشران شود. 

مظلومیت نشر دیجیتال

در این راستا با سعید پورابوالقاسم، معاون امور محتوایی مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی گفت‌گو کردیم و علت را جویا شدیم. وی به خبرنگار ایکنا گفت: امسال فضای نمایشگاه به لحاظ مسقف بودن خوب بود، اما با توجه به کمبود امکانات و فضایی که دیر به ناشران اختصاص یافت، منجر شد این بخش همانند سال‌های گذشته پرشور نباشد و ناشران الکترونیک و پلتفرم‌های کتابخوان با وجود کاربران زیاد، فرصت کافی نداشته باشند، در نمایشگاه حضور یابند و یا ساخت و ساز شکیل‌تری ایجاد کنند. از این رو امیدوارم سال آینده بتوانیم فضا را زودتر بگیریم تا ناشران با انگیزه بیشتری شرکت کنند.

وی با اشاره به اینکه در سال گذشته هم تعدادی از ناشران دیجیتال بیانیه دادند که در نمایشگاه کتاب تهران حضور نمی‌یابند، افزود: به طور کلی نشر دیجیتال در همه صحنه‌ها مظلوم است و امیدوارم سال آینده برای ناشران دیجیتال، سال خوبی باشد.

اتحادیه ناشران کتاب؛ مخالف جدی نشر دیجیتال

ابوالفضل قناعت‌پیشه، مدیر بخش ناشران دیجیتال در گفت‌وگو با ایکنا گفت: امسال ۲۸ ناشر در بخش ناشران دیجیتال و چهار پلتفرم از جمله طاقچه، شبکه مجازی دانشگاه جهان اسلام، اسکنر کتاب و پژوهان در بخش شبستان جانمایی شده بودند. قرار بود معاونت فرهنگی یک ماه قبل از شروع نمایشگاه، فضایی را در شبستان به بخش نشر دیجیتال اختصاص دهد و ما به سکو‌ها و پلتفرم‌ها اعلام کردیم که در نمایشگاه حضور یابند، اما با تغییر برنامه‌ریزی‌ها، این فضا به مطبوعات و خبرگزاری‌ها اختصاص یافت و جابه‌جایی‌ها باعث شد، به دلیل نزدیک شدن به زمان آغاز نمایشگاه کتاب، تعدادی از آن‌ها اعلام کنند که فرصت کافی برای حضور در نمایشگاه ندارند.

وی افزود: نمایشگاه کتاب بزرگترین رویداد فرهنگی کشور است و معاونت فرهنگی همکاری زیادی کرد تا بخش مناسبی به ناشران دیجیتال اختصاص یابد. البته چالش اتحادیه ناشران کتاب با ناشران دیجیتال هم مزید بر علت بود، چرا که عمدتاً اتحادیه در این زمینه کارشکنی می‌کند و چندان موافق حضور این ناشران در نمایشگاه نیستند، در حالی که اغلب مدیران وزارت ارشاد، مانعی برای حضور این ناشران نمی‌بینند.

قناعت‌پیشه ادامه داد: اکنون به واسطه گران شدن کاغذ و توسعه بیش از پیش پلتفرم‌های کتابخوان و افزایش روزافزون کاربران این پلتفرم‌ها، طبیعی است که ناشران کتاب‌های کاغذی مخالف جدی این پلتفرم‌ها باشند و احساس خطر کنند.

وی در ادامه یادآور شد: اینکه امسال ناشران دیجیتال هر چند اندک، توانستند در نمایشگاه کتاب تهران حضور یابند، به دلیل اهتمام معاونت فرهنگی و خانه کتاب بوده است و در صورتی که اتحادیه ناشران در مدیریت نمایشگاه نقش کلیدی داشتند، امیدی به این مسئله نبود و فضایی هم نداشتیم. اگر ما از یک ماه قبل‌تر فضای مورد نظر را تحویل می‌گرفتیم، می‌توانستیم برنامه‌ریزی کنیم و بخش بزرگی از زیست بوم حوزه فضای مجازی را در نمایشگاه داشته باشیم.

سخن آخر 

در رابطه با بخش ناشران دیجیتال نمایشگاه کتاب تهران چند نکته حائز اهمیت است؛ یکی از نکات مهم این است که بخش زیادی از شرکت‌کنندگان بخش ناشران دیجیتال، ناشر کتاب دیجیتال و یا کتاب صوتی نبودند، چرا که غرفه‌هایی مانند، آموزش برنامه‌نویسی اسکرچ، کیداکد، بوم بام زی، بازی‌های هوش و ریاضی و ... در این بخش حضور داشتند که به نظر می‌رسد آنها را باید در رده بازی‌های رایانه‌ای و موبایلی دسته‌بندی کرد و بنابراین جایی در نمایشگاه کتاب نداشتند. بنابراین تعداد ناشران کتاب دیجیتال به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسید. چرا باید عرصه فعالیت برای فعالان واقعی حوزه نشر دیجیتال فراهم نباشد؟

نکته مهم دیگر این است که وقتی کشورهای پیشرفته اروپایی با وجود گسترش کتاب الکترونیک و دیجیتال، باز هم نسخه‌های چاپی کتاب‌هایشان فروش می‌رود و نگران این امر نیستند، اما در کشورمان با وجود نهادها و سازمان‌های فرهنگی مرتبط با کتاب همچون وزارت ارشاد، خانه کتاب، انجمن‌های کتاب، انجمن نویسندگان، اتحادیه ناشران و کتابفروشان و ... هنوز نتوانسته‌ایم بین کتاب دیجیتال و کاغذی آشتی برقرار کنیم، در حالی که یک کتاب دیجیتال می‌تواند مکمل کتاب کاغذی باشد و یک مخاطب هم نسخه چاپی و هم دیجیتال آن را داشته باشد و به فراخور شرایط از آنها استفاده کند. این تنگ‌نظری‌ها چگونه حل خواهد شد و ناشران کتاب‌های چاپی تا کی می‌خواهند مانع نشر دیجیتال شوند؟ امروزه با رشد آنی عرصه ارتباطات و فناوری مواجه هستیم و اگر سدی بر سر راه این سیل عظیم رشد فناوری قرار بگیریم، خودمان درون آن حل خواهیم شد. بنابراین می‌توان با تأمل و مهم‌تر از آن تقویت قوانین مربوط به این چالش پایان داد.

گرانی کاغذ و افزایش قیمت کتاب‌های چاپی باعث خواهد شد، کتابخوان‌ها اگر قادر به خرید نسخه‌های چاپی نباشند، طالب نسخه‌های دیجیتال آن کتاب‌ها باشند. بنابراین بهتر است ناشران کتاب‌های چاپی به جای اینکه سد راه کتاب‌های دیجیتال باشند، خودشان در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند. یعنی هم نسخه چاپی و هم دیجیتال یک اثر را داشته باشند تا مخاطب در انتخاب آنها آزاد باشد.

ارزان‌تر بودن کتاب‌های دیجیتال در این وضعیت بد اقتصادی مردم که بیش از پیش تحت فشار هستند و بسیاری از آنها به ناچار کتاب را به دلیل گران شدن از سبد خانوار خود حذف کرده‌اند، می‌تواند انگیزه‌بخش باشد تا نسخه دیجیتال کتاب را بخرند و بخوانند. 

گزارش از سمیه قربانی