خداوند، یاری‌کننده اراده‌های معطوف به تغییر ساختارهای ظالمانه
آیه 11 سوره «رعد» گواهی بر این مطلب است که اراده انسان‌ها و ملت‌ها در صورتی که میل به تغییر و تحول داشته باشد قادر به فروپاشی ساختارهای پوسیده و ظلمانه است، زیرا خداوند حامی و یاری‌کننده ملتی است که اراده تغییرسرنوشت خویش را دارد.
انقلاب اسلامی تحولی در پرتو آیات قرآن و آموزه‌های رهایی‌بخش اسلام بود و ایام‌الله دهه فجر فرصت مناسبی است تا به بیان تفاسیر و نکات پیرامون آیاتی از قرآن کریم بپردازیم که انقلاب اسلامی ریشه در آنها دارد و از این آیات الهام گرفته است. لذا در سلسله نوشتارهایی به مناسبت دهه فجر این آیات را بیان می‌کنیم.
یکی از مهمترین آیات مرتبط با پدیده انقلاب اسلامی آیه 11 سوره «رعد» است که به مناسبت ایام‌الله دهه فجر در این نوشتار به آن می‌پردازیم:
متن آیه: «لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ۗ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ ۚ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ»
ترجمه آیه: «براى او فرشتگانى است كه پى در پى او را به فرمان خدا از پيش رو و از پشت سرش پاسدارى مى‌كنند. در حقيقت، خدا حال قومى را تغيير نمى‌دهد تا آنان حال خود را تغيير دهند. و چون خدا براى قومى آسيبى بخواهد، هيچ برگشتى براى آن نيست، و غير از او حمايتگرى براى آنان نخواهد بود.»
این آیه و به ویژه عبارت «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» را به جرئت می‌توان آیه جنبش‌آفرین، انقلابی و معطوف به نقش قطعی اراده انسانی برای تغییر ساختارها دانست که در ایام نهضت اسلامی و مبارزه مردم ایران علیه حکومت پهلوی بسیار پرکاربرد و الهام‌بخش نیز بود.
در حقیقت این آیه در دوگانه ساختار ـ کارگزار حق تقدم را به کارگزار یا عامل انسانی داده که می‌تواند با اراده خود و شوریدن علیه ساختارهای ظالمانه و سلطه‌گر، این ساختارها را برهم زده و سامان اجتماعی و سیاسی جدیدی را ایجاد کند.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پیرامون این آیه بیان می‌دارد: «خداى تعالى اين معقبات را قرار داده و بر انسان موكل كرده تا او را به امر خدا از امر خدا حفظ نمايند و از اينكه هلاک شود و يا از وضعى كه دارد دگرگون گردد نگهدارند، چون سنّت خدا بر اين جريان يافته كه وضع هيچ قومى را دگرگون نسازد مگر آنكه خودشان حالات روحى خود را دگرگون سازند، مثلا اگر شكرگزار بودند به كفران مبدّل نمايند و يا اگر مطيع بودند عصيان بورزند، و يا اگر ايمان داشتند به شرک بگرايند، در اين هنگام خدا هم نعمت را به نقمت، و هدايت را به اضلال و سعادت را به شقاوت مبدّل مى‌سازد.
در واقع جمله (ان اللّه لا يغير ما بقوم...)، چكيده‌اش اين است كه خداوند چنين حكم رانده و حكمش را حتمى كرده كه نعمت‌ها و موهبت‌هايى كه به انسان مى‌دهد مربوط به حالات نفسانى خود انسان باشد، كه اگر آن حالات موافق با فطرتش جريان يافت آن نعمت‌ها و موهبت‌ها هم جريان داشته باشد، مثلا اگر مردمى به خاطر استقامت فطرتشان به خدا ايمان آورده و عمل صالح كردند، به دنبال آن نعمت‌هاى دنيا و آخرت به سوی‌شان سرازير شود.»
آیت‌الله مکارم شیرازی نیز پیرامون این آیه در تفسیر نمونه چنین آورده است که «این اصل قرآنی که یکی از مهمترین برنامه‌های اجتماعی اسلام را بیان می‌کند به ما می‌گوید هرگونه تغییرات برونی متکی به تغییرات درونی ملت‌ها و اقوام است، و هرگونه پیروزی و شکستی که به قومی رسید از همین جا سرچشمه می‌گیرد، بنابراین آنها که همیشه برای تبرئه خویش به دنبال «عوامل برونی» می‌گردند، و قدرت‌های سلطه‌گر و استعمارکننده را همواره عامل بدبختی خود می‌شمارند، سخت در اشتباهند، چرا که اگر این قدرت‌های جهنمی پایگاهی در درون یک جامعه نداشته باشند، کاری از آنان ساخته نیست.
این اصل قرآنی می‌گوید: برای پایان دادن به بدبختی‌ها و ناکامی‌ها باید دست به انقلابی از درون بزنیم، یک انقلاب فکری و فرهنگی، یک انقلاب ایمانی و اخلاقی، و به هنگام گرفتاری در چنگال بدبختی‌ها باید فوراً به جست‌وجوی نقطه‌های ضعف خویشتن بپردازیم و آنها را با آب توبه و بازگشت به سوی حق از دامان روح و جان خود بشوییم، تولدی تازه پیدا کنیم و نور و حرکتی جدید، تا در پرتو آن بتوانیم ناکامی‌ها و شکست‌ها را به پیروزی مبدل سازیم.»
در واقع از نگاه این آیه انسان هم اختیار و هم توانایی تغییر سرنوشت خود را دارد و آیه ذکر شده با چنین نگاهی انسان را نیروی مولد و پویایی می‌داند که قادر به تغییر ساختارهاست نه اینکه ساختارها بر او مسلط شده و قدرت پویایی و تغییر را از او بگیرند. اگر هم این اتفاق بیفتد ناشی از سوء اختیار انسان یا عدم استفاده انسان از ظرفیت الهی قدرت تعیین سرنوشت به دست خود است که در اختیار انسان قرار داده شده است.
رهبر معظم انقلاب نیز در سخنانی پیرامون این آیه به اهمیت نقش اراده انسانی در رقم زدن تغییر سرنوشت و تحولات بزرگ اشاره کرده و می‌فرمایند: «هم پیشرفت انقلابی، هم پسرفت به معنای ارتجاع- بستگی دارد به اراده انسان‌ها؛ انسان‌ها اگر چنانچه درست حرکت بکنند، درست پیش خواهند رفت؛ اگر چنانچه غلط حرکت بکنند، پسرفت خواهند داشت که در قرآن هم به هر دوی اینها اشاره شده. در سوره مبارکه رعد [می‌فرماید]: إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّىٰ یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم؛ که سیاق آیات نشان می‌دهد که [این آیه]، آن جنبه مثبت را بیان می‌کند، یعنی وقتی که شما تغییرات مثبت در خودتان ایجاد کردید، خدای متعال هم برای شما حوادث مثبت و واقعیت‌های مثبت را به وجود می‌آورد.» (سخنرانی تلویزیونی به مناسبت سی‌ویکمین سالگرد رحلت امام خمینی(ره)، 14 خرداد 1399)
مقام معظم رهبری در جای دیگر بیان می‌دارند: «آیه معروفی است: «انّ اللَّه لایغیّر ما بقوم حتّی یغیّروا ما بأنفسهم». تغییرات به دست شماست. کلید تحولات اجتماعی و تحولات عظیم در دست شماست؛ مضمون آیه این است.» (بیانات در جمع دانشگاهیان سمنان، 18 آبان 1385)
براساس این آیه می‌توان یکی از عوامل اصلی وقوع انقلاب اسلامی اراده قوی انسان‌ها در تغییر ساختارهای پوسیده و فاسد طاغوتی دانست. به عبارتی تحولات درونی، فکری و فرهنگی مردم ایران به طور تدریجی و در فاصله‌ای حدودا 15 ساله آنها را به این نتیجه رساند که باید این ساختار و مناسبات ظالمانه طاغوتی و استبدادی را تغییر داد و لذا ملت ایران در این مسیر به این باور رسیدند که می‌توانند چنین تغییری را رقم بزنند و با از میان برداشتن ارتجاع استبداد وابسته به مردمسالاری دینی رهنمون شوند و خود تعیین‌کننده سرنوشت خویش باشند.
براین اساس می‌توان از این آیه چنین نتیجه گرفت که:
ـ خداوند نعمتى را كه عطا فرمايد پس نمى‌گيرد، مگر آنكه مردم، آن نعمت را ناسپاسى كنند.
ـ به سراغ شانس و بخت اقبال و فال و نجوم نرويد، سرنوشت شما به دست خودتان است.
ـ حفاظت خداوند تا زمانى است كه انسان، كفران نعمت نكند وگرنه از لطف الهى محروم و به حال خود رها خواهد شد.
ـ برخوردارى از نعمت‌هاى ظاهرى و بيرونى، وابسته به كمالات نفسانى و حالات درونى است.
ـ اراده خداوند بالاتر از همه اراده‌هاست.
انتهای پیام
