انتظار واقعی ناهنجاری‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین الهی‌نژاد، رئیس پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، امروز، 16 مهرماه، در نشست علمی «کارکردهای اعتقادی انتظار و جامعه منتظر با تأکید بر اندیشه حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی» گفت: مهدویت آموزه‌های مختلفی مانند ولادت، ولایت، امامت، غیبت، انتظار و ظهور، حکومت نایبان عام و وجود نابیان خاص، ویژگی‌های فرج و انتظار و قیام امام در آخرالزمان دارد، ولی انتظار از پرکاربردترین واژه‌هایی است که مورد توجه علمای شیعه و اندیشمندان اسلامی بوده و در زندگی فردی و اجتماعی منتظران تاثیرگذار است.

وی با بیان اینکه کارکرد انتظار در چند عرصه قابل بحث است، افزود: انتظار با سه رویکرد بینشی، گرایشی و نیز کنشی و رفتاری بحث می‌شود و این مقوله بر روی بینش و عقاید، گرایش و کنش انسان‌ها اثر می‌گذارد. عقل نظری کارکرد بینشی انتظار را تحلیل می‌کند و کاکرد گرایشی و کنشی را هم با عقل عملی توجیه می‌کنند. همچنین، عقل نظری به دو بخش حکمت نظری و حکمت عملی قابل تقسیم است و حکمت نظری به شناسایی و معرفی و نیست‌ها می‌پردازد که به جهان‌بینی معروف است و حکمت عملیِ عقل نظری هم بایدها و نبایدها را عهده‌دار است. البته در بحث این جلسه سخن بر سر کارکرد باورها و عقاید است.

لغزش مردم در دوره غیبت

رئیس پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی اظهار کرد: ما در دوره غیبت هستیم و فقدان امام را ملاحظه می‌کنیم و در چنین شرایطی لغزش و انحراف و کج‌روی‌ها زیاد است؛ اعتقاد مردم به خدا، دین، امامت، نبوت و... با نبود ظاهری امام در معرض خدشه است. لذا بحث در این زمینه واجب است. امام صادق(ع) در روایتی وصف حال جامعه دوره غیبت را مطرح کرده و فرمودند در دوره غیبت اعتقاد و دینداری آنقدر دشوار است که گویی فردی می‌خواهد با دستانش خارهای یک درخت را بکند. ایشان تاکید فرمودند که تقوای خدا پیشه کنید و متمسک به دین خدا باشید.

معاون پژوهش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: امام کاظم(ع) در روایتی فرمودند که غیبت حتما رخ خواهد داد و «الله الله فی دینکم»؛ یعنی شما دین خودتان را حفظ کنید. امام تاکید فرمودند که غیبت طولانی شده و افراد زیادی از این اعتقاد برخواهند گشت. آیت‌الله صافی گلپایگانی در کتاب امامت و مهدویت درباره نقش خداباوری و دین‌باوری بر انتظار و کارکرد انتظار بحث کرده و به ابعاد فردی، اجتماعی، تمدنی، شهروندی و سیاسی و ... از منظر اعتقاد به مهدویت و انتظار پرداخته است.

الهی‌نژاد تصریح کرد: امامت‌شناسی زیرمجموعه رویکرد بینشی، اعتقاد به امامت رویکرد گرایشی و تبعیت از امام رویکرد کنشی است. آیت‌الله جوادی آملی معتقد است که وقتی انسان به موضوعی واقف شد هیچ‌گونه اختیاری ندارد که علم به آن پیدا نکند، زیرا وقوف به یک مسئله قهرا منجر به علم به آن می‌شود، ولی در رویکرد گرایشی و کنشی، اختیار و اراده مؤثر است، زیرا ممکن است انسان علم به چیزی پیدا کند، ولی به آن گرایش نداشته باشد و یا از آن اطاعت نکند.

اعتقاد به امامت و ولایت فقیه؛ کارکرد انتظار

وی افزود: اولین کارکرد اعتقادی انتظار، اعتقاد به اصل امامت است، منتظر به عنوان شهروند جامعه منتظر خودبه‌خود به منجی و امام آگاهی دارد. پیامبر(ص) فرمودند کسانی که در آخرالزمان منتظر هستند و به امامت امام مهدی(عج) معتقدند ثابتین در راه دین هستند و جایگاه والایی خواهند داشت. بنابراین انتظار ما را به سمت اعتقادورزی به امام می‌برد.

الهی‌نژاد تصریح کرد: امام سجاد(ع) فرمودند که فضیلت منتظران ظهور امام(ع) در عصر غیبت از همه افراد بیشتر است و فضیلت منتظران عصر ظهور از فضیلت همه مردمان در طول تاریخ بیشتر است و این سخن مستند به آیات قرآن کریم است. قرآن از جمله فرموده است: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ»؛ جامعه عصر غیبت بهترین جامعه در طول تاریخ بشر است. دومین کارکرد جامعه منتظر، اعتقاد و پذیرش ولایت امام زمان(عج) است؛ پیامبر(ص) فرمودند: «طوبی لمن ادرک قائم اهل بیتی و....»؛ خوشا به حال کسانی که به امام مهدی(عج) اعتقاد خواهند داشت و ولایت او را می‌پذیرند.

این پژوهشگر مهدویت بیان کرد: سومین کارکرد انتظار، اعتقادورزی به جانشینان امام زمان(عج) است؛ در روایتی آمده است: «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا الی روات احادیثنا». همچنین اعتقادورزی به حضور امام زمان(عج) از دیگر کارکردهای انتظار است و همه باید بدانیم که الان امام حضور دارند و ناظر بر اعمال و عقاید ما هستند. هیچ منتظری بدون منتظَر نیست و این رابطه، قطعی است. البته دو رابطه در اینجا قابل تصور است؛ اول رابطه ظاهری و چشمی و ملاقات امام است، ولی گاهی رابطه در قالب حس باطنی است که رابطه روحی می‌شود و انتظار از این سنخ است. اگر چنین رابطه روحی بین منتظران و منتظَر به وجود آمد و تقویت شد، سبک زندگی مردم عوض خواهد شد. اگر این حس حضور در جامعه نهادینه شود، نسبت به ناهنجاری‌ها، رویکرد پیشگیرانه حاصل خواهد شد، زیرا فرد می‌داند که خدا و امام زمان اعمال او را می‌بینند و انسان باورمند شرمنده می‌شود.

برخی ایرادهای مقاله

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین اسماعیل چراغی به عنوان ناقد گفت: یکی از ضعف‌های این مقاله، فقدان روش‌شناسی است. همچنین فقدان تعریف مفاهیم کلیدی از دیگر ضعف‌های آن است؛ ضمن اینکه چارچوب و ادبیات نظری ندارد، در صورتی که برای مباحث جامعه‌شناسی لازم است. از این رو اگر چارچوب نظری وجود نداشت، باید ادبیات نظری اتخاذ شود.    

وی با بیان اینکه عنوانی که برای مقاله آمده است ابهام دارد، افزود: نقد عمده بنده این است که کارکرد انتظار با جامعه منتظر تفاوت دارد؛ ایشان بر جامعه منتظر بر وصف انتظار تاکید دارند، ولی سطح تحلیل در این دو بحث فرق دارد و کارکردهایشان هم متفاوت است.

چراغی با بیان اینکه تذبذب در کارکرد جامعه و منتظران و شاخصه‌های انتظار در ادبیات ارائه‌دهنده را شاهد بودیم، گفت: کارکرد جامعه منتظر در بحث مطرح نشده، در حالی که جامعه منتظر جامعه‌ زمینه‌سازی است که به دنبال تحقق عدالت است. عنوان مقاله بر اندیشه آیت‌الله صافی گلپایگانی تاکید دارد، ولی رویکرد ایشان تبیین نشده و 15 مرتبه نام ایشان در مقاله آمده است، ولی فقط سه مرتبه رجوع به آثار ایشان وجود دارد. از این رو به کارکرد انتظار در اندیشه ایشان پرداخته نشده است.  

این ناقد تصریح کرد: در بحث محتوایی هم نقدهایی وارد است؛ از جمله اینکه کارکرد انتظار را توصیف کرده‌اند، ولی وارد تحلیل نشده‌ و عمدتا به بیان چند روایت در فضیلت جامعه منتظر اشاره شده است. بحث دیگر مقایسه بین آیه و روایت است؛ آیه شریفه فرموده است: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ»؛ و آن را کنار روایت قرار داده و استدلال شده که افراد منتظر امام زمان(عج) بهترین امت هستند، در صورتی که آیه به جامعه منتظر اشاره ندارد.

وی تاکید کرد: باید در کلمات آیات دقت کنیم، زیرا آیه «خیریت» آمده ولی روایت افضلیت را مطرح کرده است. سطح آیه سطح امت است، ولی در روایت افراد در سطح هستند. لذا نیازی به تلفیق روایت و آیه نداریم و روایات گویا هستند. مطالبی که در مورد رجوع به فقها بیان شده ربطی به کارکرد انتظار و جامعه منتظر ندارد و از سویی استنادات لازم ارائه نشده است و خوب بود که ابتدا تبیین بیشتری صورت می‌گرفت و اندیشه‌های آیت‌الله صافی هم نمود بیشتری پیدا می‌کرد.

هویت اندیشه‌ای در مقاله روشن نشده است

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محسن عرفان، عضو هیئت علمی دانشگاه معارف، به عنوان ناقد دیگر در سخنانی گفت: یکی از نقدها، عدم ابتنای پژوهش بر مرزشناسی هویتی در اندیشه‌شناسی آیت‌الله صافی گلپایگانی است؛ به نظر بنده اگر برون‌داد همایش بین‌المللی مهدویت و انتظار به مرزشناسی هویت اندیشه آیت‌الله صافی نینجامد، ابتر خواهد بود. سه کلان‌رویکرد یعنی تجددگرایان، مجددان یا تمدن‌گرایان و شریعت‌گرایان سنتی به مهدویت داریم و باید روشن شود که مرحوم صافی به کدام‌یک معتقد است و برون‌داد رفتاری مرحوم صافی معلول کدام رویکرد و نگاه است.

عرفان بیان کرد: جالب اینکه آیت‌الله صافی در این قضیه تک نیست، بلکه یک جریان اندیشه‌ای است و باید در قالب یک جریان اندیشه‌ای، مرزهای هویتی اندیشه‌ای را شفاف کنیم. همچنین کاربست انتظار به صورت تزئینی به کار رفته و محتوا با عنوان ناسازگار است. ضمن اینکه مواردی که به آنها اشاره شد کارکردهای ایجابی در جامعه منتظر است و به کارکردهای سلبی اشاره نشده، در حالی که موضوع مهمی است.  

وی گفت: رویکرد منظومه‌ای به مقوله بینش در متن کرسی وجود نداشت و عدم اشاره به کارکردهای مستقیم از دیگر ضعف‌ها بود. همچنین تاکید قرآن و روایت معطوف به مقوله جماعت است نه جمعیت. لذا کلیدواژه‌هایی چون جماعت می‌توانست مورد تاکید قرار بگیرد. از ارکان جامعه منتظر رشد کوثری در برابر رشد تکاثری است و سنجش پیشرفت و جهش‌های اقتصادی و سیاسی در یک جامعه منتظر مبتنی بر رشد کوثری است نه تکاثری، ولی گاهی کسانی که اعتقادی به تمدن اسلامی ندارند در کشور مدیریت کرده‌اند و عدم اعتقاد معلول سنجش تکاثری پیشرفت در اذهان آنان است. از این رو این بحث مهم در مقاله باید مورد تاکید قرار می‌گرفت.

در بخش پایانی ارائه‌دهنده بحث با بیان اینکه کارکردها می‌تواند باعث استحکام جامعه شود، گفت: کارکرد معانی مختلفی دارد و معنای عام آن به مفهوم نتایج و برون‌داد و معنای خاص آن جامعه‌شناختی است. 

وی با تاکید بر اینکه از نقدها استفاده خواهد کرد، به برخی از آنها پاسخ داد.