ملا احمد نراقی؛ از اجتهاد تا مبارزه علیه روس‌ها

ملااحمد نراقی، فرزند ملامهدی در سال 1150 مقارن با سال 1185(ه.ق) در نراق دیده به جهان گشود. وی تحصیل را از همان دوران کودکی نزد پدر خویش فرا گرفت و به واسطه استعداد سرشارش خیلی زود به مقام استادی رسید و در حوزه علمیه مشغول به تحصیل شد. در سال 1212 به همراه پدر به عراق عزیمت کرده و به محضر آقا محمدباقر وحید بهبهانی رسیدند و بعد از  مدتی به ایران بازگشتند. ملااحمد پس از مدتی دوباره به کربلا و نجف رهسپار شد و پس از مدتی تحصیل، تحقیق، تألیف و تدریس به درجه اجتهاد رسید. این مجتهد وارسته بعد از فوت پدر به ایران بازگشت و مسئولیت اداره حوزه علمیه را به جای پدر عهده‌دار شد. ملااحمد به دلیل بیماری وبا که نراق و کاشان را درگیر بود در روز یکشنبه، 23 ربیع‌الثانی سال 1245 در نراق دیده از جهان فرو بست و در صحن علی ابن ابیطالب(ع) در کنار آرامگاه پدرش آرام گرفت.

مرحوم ملا مهدی نراقی و فرزندش ملااحمد از بزرگان شیعه هستند و به «فاضلین نراقین» معروف. این دو عالم وارسته دارای مقام‌های علمی بالایی بودند. ملا احمد یکی از علمای مبارز با استعمار زمان قاجار شناخته می‌شود که با مبارزات خود زمینه ایجاد نهضت و انقلاب را در 250 سال قبل رقم زد. مراحل ابتدایی تحصیل را در کاشان گذراند و برای ادامه تحصیل به نجف و کربلا  سفر کرد و از محضر اساتیدی همچون آقاباقر بهبهانی فیض برد. همچنین علامه سیدمحمدمهدی بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطا، میرزا مهدی شهرستانی، سید علی طباطبایی، صاحب الریاض از دیگر اساتید ملا احمد هستند.

جوانی ملااحمد به تحصیل، مطالعه و تحقیق گذشت و رسیدن به درجه اجتهاد در سن جوانی یکی از برجستگی‌های اوست. این روحانی مبارز دوره فقه کامل را در قالب کتاب تحت عنوان «مستند الشیعه فی احکام الشریعه» به رشته تحریر درآورد که امروز فقها از آن به عنوان یکی از منابع مهم شیعه یاد می‌کنند که از آن جمله می‌توان به ملامحمدکاظم یزدی صاحب کتاب شریف «عروة الوثقی» (یکی از منابع فقهی برای فتوا دادن مراجع) هم عصر با آخوند خراسانی اشاره کرد که او در نگارش کتاب خود بیشتری استفاده را از کتاب فقهی ملااحمد داشته است.

نقش مبارزاتی ملا احمد در مقابل با روس‌ها

ملااحمد در زمان فتحعلی شاه قاجار می‌زیست. در این زمان کشورهای استعمارگر از جمله روس‌ها چشم طمع به ایران دوخته بودند قسمتی از نواحی شمالی ایران را اشغال کرده و به بدترین شکل ممکن با اهالی آنجا رفتار می‌کردند. پس از شکست ایران در جنگ با روسیه در سال 1230 و مطابق با 1815 میلادی و از دست دادن برخی از نقاط مرزی و بدرفتاری روس‌ها با اهالی آن منطقه مردم برای مقابله با آنان آماده شدند. فتوای ملا احمد و آقا سید مجتهد در مقابله با استعمارگران قابل توجه است. مردم با فتوا و همراهی او نزد فتحعلی شاه آمده و به راهپیمایی پرداختند و دسته‌ای دیگر نیز به رهبری آقا سیدمجتهد و همراهی صد نفر از روحانیون وارد سلطانیه شدند که در نهایت به دنبال حمله ایران به قوای روس تمام مناطق واگذار شده در معاهده گلستان به روس‌ها باز پس گرفته شد. تأثیرگذاری ملا احمد بر شاه زمان به حدی بود که دستور ساخت «مدرسه سلطانی» از سوی شاه در کاشان صادر شد. این مدرسه امروز به نام مدرسه امام خمینی(ره) تغییر نام داده است.

ملااحمد نراقی بسیار اهل قلم و نگارش بود تا جاییکه کتاب‌هایی نظیر الخزائن در فنون مختلف، مشکلات العلوم، شرحی بر تجرید الاصول، مناهج الاصول، اساس الاحکام فی تنقیح عمد مسائل الاصول بالاحکام، شرح محصل الهیئة، شرح رساله‌ای در حساب، مناسک حج، اسرار الحج، سیف‌الامة و برهان الملة، الرسائل والمسائل، مفتاح الاحکام فی اصول الفقه، مناهج الاحکام، هدایة الشیعه، دیوان صفایی (مجموعه اشعار)، حاشیه اُکر ثاوذو سیوس(هندسه) را به رشته تحریر در آورد.

«معراج السعاده» یکی دیگر از کتاب‌های ملا احمد در تکمیل کتاب «جامع السعادات» پدرشان ملا محمدمهدی در حوزه علم اخلاق است. نقل است که ملامهدی در زمانی که در نجف اشرف سکونت داشتند مورد امتحان علما قرار گرفتند تا پایبندی نویسنده به مبانی اخلاقی بر همگان مسجل شود. کتاب اخلاق مرحوم ملا احمد به واسطه پرداختن به دو بعد روبنایی و زیربنایی که در عقاید، اصول، تعقل نهفته است دارای مفاهیم سنگینی است که برای درک آن نیازمند استادست.

شاگردان ملا احمد نراقی

شیخ انصاری صاحب کتاب «مکاسب» یکی از معروف‌ترین شاگردان ملا احمد نراقی است. آیت‌الله سید محمدتقی کاشانی، آیت‌الله ملاعلی مدد ساوجی کاشانی، آیت‌الله میرزا ابوالقاسم نراقی کاشانی، حاج سید محمد شفیع جاپلقی، آیت‌الله حاج ملا مهدی نراقی، آیت‌الله حاج ملا محمد جواد نراقی کاشانی، ملا محمد حسن جاسبی قمی، ملا احمد نطنزی کاشانی، علامه شیخ احمد جرفادقانی، ملا احمد کزازی قمی، آیت‌الله علامه شیخ محمدعلی هزار جریبی مازندرانی و ده‌ها علامه دیگر از شاگردان او بودند.

از کرامات این عالم وارسته شیعه نقل‌های بسیاری بیان شده است که می‌توان به ترس فتحعلی شاه قاجار از نفرین او اشاره کرد. گویند: «مرحوم حاج ملا احمد نراقی حاکمی را از کاشان بخاطر ظلم او بیرون کرد. فتحعلی‌شاه حاجی را از کاشان احضار کرد و در مجلس با او تغیر و تندی کرد که «شما در اوضاع سلطنت دخالت می‌کنید و در امور کشور اخلال می‌کنید. حاجی دست‌های خود را به آسمان بلند کرد و آستین‌ها را بالا زد عرض کرد: بار خدایا این سلطان ظالم حاکمی ظالم بر مردم قرار داد من رفع ستم کرده و آن ظالم را از شهر بیرون کردم اکنون این سلطان ظالم بر من خشمناک شده... تا خواست نفرین کند فتحعلی شاه از جای برخاست. دست‌های حاجی را گرفت و به زیر آورد. شروع کرد به عذرخواهی کردن. بالاخره حاجی را از خود راضی ساخت و حاکمی بهتر برای کاشان فرستاد».

ملا احمد نراقی علاوه بر استادی در حوزه‌های دینی همچون فقه و اخلاق در سرودن اشعار دینی و آیینی با مضامین توحیدی نیز تبحر و ذائقه‌ای منحصربه‌فرد داشت. مثنوی «طاقدیس» او یکی از بهترین دیوان‌های شعری است. قسمتی از اولین مثنوی «طاقدیس» تقدیم مخاطبان می‌شود.

ای رفیقان بشنوید این داستان    بشنوید این داستان از راستان

پادشاهی بود در ملک جهان    مالک الملک جهان و ملک جان

جمله شاهان غاشیه گردان او   جمله را سر بر خط فرمان او

آستانش پادشاهان را پناه   بود او سالار و دیگرها سپاه

در گلستان بود او را طوطیی    دلگشا ونغز و زیبا طوطئی

طوطئی خوش لهجه ی فرخ لقا   طوطئی شیربن زبان و جان فزا

آشیانش کنگره ی قصر رفیع   طوفگاهش عرصه ملک وسیع

جای او گاهی گلستان ارم    گاه در دامان شاه محترم

می نخوردی لقمه جز از دست شاه    جز ز دست پادشاه نیکخواه

یادداشت از مریم روشن، سردبیر ایکنا مرکزی