اشاره علامه مجلسی به دیدگاه پیامبر(ص) درباره مفهوم عشق

 

منظور ما از طرح جامع، طرحی است که همه انواع عشق‌هایی که در عالم انسانی پیدا می‌شود را در خود جای می‌دهد. ملاصدرا در این زمینه دو طرح ارائه داده که مرتبط با هم هستند. ما تا مباحث عشق‌شناسی را مطرح نکنیم نمی‌توانیم وارد نقش عشق و زیبایی در جامعه و خانواده شویم، بنابراین این بحث‌ها نسبت به آنچه می‌خواهیم مطرح کنیم حالت مقدماتی دارد. طرح جامع اول که ملاصدرا مطرح می‌کند این است که همه عشق‌هایی که در عالم انسانی پدیدار می‌شود به دو بخش حقیقی و مجازی تقسیم می‌شوند.

وی می‌گوید عشق حقیقی همان محبت الله است و عشق مجازی نیز به نفسانی و حیوانی تقسیم می‌شود. وی در مورد عشق نفسانی، بیان می‌کند که اکثر توجه عاشق به شمائل معشوق یعنی رویکردهای اخلاقی و معنوی است. به عبارت دیگر در عشق انسانی و نفسانی، عشق به زیبایی‌هایی است که در سیرت معشوق وجود دارد اما عشق حیوانی را ملاصدرا صراحتاً می‌گوید مبدأ شهوت و غلبه لذت است. در واقع جایگاه عشق مجازیِ حیوانی، غرایض است. وی می‌گوید توجه عاشق در این نوع عشق به ظاهر معشوق و رنگ و لعاب و اشکال اعضای بدنی وی است.

 

اما نکته مهم این است که وی می‌گوید اقتضای این عشق نفسانی، لطافت نفس است. مقتضای عشق دوم که مبنای آن لذت بدنی و اعضای معشوق است نفس اماره است. وی تصریح می‌کند که عشق در این نوع با فسق و فجور همراه است. این طرحی بود که ملاصدرا از انواع عشق‌ها که در عالم انسانی نمایان می‌شود ارائه می‌دهد. در اینجا دو اصطلاح شامل «شمائل» و لفظ «مجازی» وجود دارد که باید تبیین شود. خواجه نصیرالدین طوسی در شرحی که بر نمط سوم اشارات دارد، شمائل را به معنای خلق و اخلاق دانسته است و شمائل معشوق به معنای خلقیات معشوق است یعنی زیبایی‌های باطنی و معنوی که معشوق دارد و در رفتار وی نمایان می‌شود.

 

از عبارات حکمای ما برمی‌آید که لفظ عشق در بخش مجازیِ انسانی و حیوانی، اشتراک لفظی است و عشق به معنای واحدی مد نظر نیست. اساساً معنای عشق در این دو فرق می‌کند و عشق مجازیِ حیوانی را به عنوان عشق به رسمیت نمی‌شناسد. مجاز هم دقیقاً همین است و در عشق مجازیِ انسانی و حیوانی، اشتراک لفظی است. مجاز در عشق مجازیِ حیوانی دقیقاً در برابر حقیقت است به معنایی که در ادبیات داریم. اما در عشق مجازیِ نفسانی، مجاز دقیقاً به معنی معبر است و عشق به معنای واقعی است. جالب است حضرت امیرالمؤمنین(ع) در خطبه 203 نهج‌البلاغه، مجاز را به همین معنای معبر به کار برده‌اند نه در معنای حقیقت و مجازی که در ادبیات می‌شناسیم. 

ملاصدرا هم مجاز را به معنای پُل مطرح می‌کند و می‌گوید مجاز، پلی به سوی حقیقت است. وی در رابطه با عشق مجازی نفسانی و حیوانی می‌گوید در عشق مجازیِ حیوانی، قوه حیوانی، قوه ناطقه را در خدمت خودش می‌گیرد یعنی عقلانیت، منکوب حیوانیت می‌شود. لازم به ذکر است که ملاصدرا، نگاه شهوانی داشتن به ظاهر انسان را در دایره نکاح و ازدواج می‌پذیرد اما می‌گوید شدت در این توجه و رفتار به فسق و فجور منجر می‌شود و عشق در اینجا به معنای افراط است در حالی که در عشق مجازی نفسانی، عشق به معنای افراط نیست بلکه به معنای حب به زیبایی‌های ظاهری و معنوی و ملکوتی است. اما در عشق مجازی حیوانی، عشق همان شدتی است که از حالت اعتدال خارج می‌شود. 

 

در عشق نفسانی نیز قوه شهوانی و غضبیه انسان معقول می‌شود و به قول ابن سینا، شهوت انسان تبدیل به شهوت معقوله می‌شود. عشق مجازی نفسانی، نفس را نرم می‌کند و انسان صاحب وجد و بکاء می‌شود و رقت قلب پیدا می‌کند. در اینجا اساساً عاشق اهل فکر می‌شود. در عشق مجازی نفسانی، انسان دائماً یک گمشده دارد و در پی آن است و هرچه بیشتر می‌یابد باز متوجه می‌شود که نایافته در اینجا بسیار است. در عین حال عشق انسان بیشتر تشدید شده و به میزان بیشتری خواهان نایافته‌ها می‌شود اما آن نایافته‌ها تمامی ندارد چون این نایافته‌ها همان زیبایی‌های ملکوتی است که بسیار بیکران است. 

 

با این اوصاف عشق به عشق واقعی و کاذب تقسیم می‌شود. مجاز در عشق مجازی حیوانی دقیقاً به معنای کاذب است. عشق واقعی نیز به عشق حقیقی و مجاز تقسیم می‌شود و مجازی نیز مرتبه‌ای از عشق حقیقی است و به همین دلیل به تعبیر ملاصدرا همانند پل است که انسان را به حقیقت می‌رسد و در واقع باعث نائل شدن به مراتب بالاتر می‌شود و عشق واقعی نیز همان عشق به خداوند و افعال الهی است و عشقِ واقعی مجازی که بر مبنای شمائل محبوب و زیبایی‌های خلقی و معنوی استوار است به عنوان جلوه‌هایی از زیبایی‌های ملکوتی مطرح است.

لازم است نگاهی هم به دیدگاه علامه مجلسی در زمینه عشق‌شناسی داشته باشیم. وی در «مرآة العقول»، بحثی درباره عشق دارد و جالب است که در اینجا وی از ابن سینا در زمینه عشق‌شناسی دفاع می‌کند چون ابن سینا در کتاب‌های طبی خود، عشق را منفی و نوعی جنون دانسته است اما در کتاب‌های حکمی یا الهی، عشق را اوج کمال و سعادت دانسته است. برخی اشکال کرده‌اند که اینجا تناقض وجود دارد اما علامه مجلسی جواب می‌دهد که این تناقض نیست. وی در جلد هشتم «مرآة العقول» به روایتی اشاره می‌کند که امام جعفر صادق(ع) از قول حضرت رسول اکرم(ص) فرمودند «افضل مردم کسانی هستند که عشق به عبادت دارند و با نماز، عشق‌بازی می‌کنند و عبادت را قبلاً دوست دارند و مباشرت بدنی با عبادت دارند و خودشان را برای آن عبادت فراغ بال می‌کنند» 

 

علامه مجلسی می‌گوید اما ابن سینا در کتاب شفا و اشارات، عشق را والاترین مرحله کمال و سعادت دانسته است و اینکه در دیدگاه وی ناسازگاری وجود دارد یک گمان واهی است بلکه منظور از عشقی که جنون است عشق جسمانی و شهوانی است. در واقع در اینجا بحث افراط مطرح است وگرنه توجه به زیبایی‌های بدنی و داشتن رفتارهای شهوانی در قالب نکاح و ازدواج و به صورت معمولی و طبیعی مشروع است و مذموم نیست اما وقتی حالت افراط پیدا کند دیگر به عشق تعبیر نمی‌شود بلکه به قول ابن سینا به معنای جنون است و به فسق و فجور منتهی می‌شود.

 

یکی از انواع عشق‌های مجازیِ نفسانی، همین عشق به عبادت است و این در صورتی است که زیبایی‌های عبادت برای عبد مکشوف شده باشد. اینجاست که عبادت بسیار بالاتر از تکلیف برای عبد جلوه می‌کند و اینگونه نیست که صرفاً حالت تکلیفی داشته باشد چون در اینجا سختی وجود ندارد و فرد به مرتبه عشق رسیده است.