بردن آبروی مؤمن به منزله کشتن هویت انسانی است
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در یادداشتی نوشت: برخی روایات، حفظ آبروی مؤمن را هم‌تراز جان مؤمن قرار دادهاند. در محاسبات و ارزش داوری‌های دین در باب منزلت انسان، این جایگاه با توجه به شخصیت و معنوی انسان تعیین می‌شود؛ براساس این مبنای انسان‌شناختی قرآنی، وقتی آبروی انسان را می‌ریزیم در حقیقت شخصت انسانی و معنوی او را نابود کرده‌ایم.
در جامعه ما سیاست‌ورزی افراطی و معطوف به تعلقات حزبی سبب شده است تا موضوعاتی که خاستگاه علمی داشته و فراجناحی و فراحزبی‌اند کمتر مورد توجه و اهتمام قرار بگیرد و طرح موضوعات علمی، فرهنگی و اخلاقی کلان در دام تفسیرهای سیاسی و نزاع‌های حزب اسیر شوند و تحلیل‌ها و داوری‌ها نیز براساس تمایلات حزبی انجام می‌شود.
در صورتی که رسانه به رسالت ذاتی خود پایبند باشد، می‌تواند به تدریج با اعتمادسازی، این فرصت را برای مردم فراهم آورد تا مخاطب ضمن تعهد و پایبندی به تعلقات حزبی و سیاسی، بتواند در خصوص موضوعات اساسی، بدون پیش‌داوری نقطه حقیقت را آن‌گونه که هست دریافت کند.
«حریم خصوصی» به‌ویژه در فضای مجازی، نمونه‌ای از این مسائل مهم است که نقشی اساسی در ایجاد امنیت روانشناختی، فرهنگی، اعتقادی، اخلاقی و سیاسی دارد؛ حریم خصوصی لزوما مرتبط با فضای مجازی نیست. اما در دنیای جدید که دنیای حکمرانی پلتفرم‌ها و شبکه‌های مجازی است، حریم خصوصی در این عرصه اهمیت فراوانی دارد و باید بیش از پیش مورد توجه تصمیم‌سازان فرهنگی و سیاسی قرار گیرد.
در نظام حقوقی و اخلاقی اسلام، حریم خصوصی یکی از ملزومات مهم جامعه اسلامی و پیش نیازهای امنیت اجتماعی است. مکتب‌های لیبرالیستی به‌عنوان یک مفهوم بنیادی و ریشه‌ای به این موضوع پرداخته‌اند. اساساً حقوقی و اخلاقی دانستن حریم خصوصی برآیند مبانی انسان‌شناختیِ نظام‌هایی است که کرامت و برتری انسان را پذیرفته‌اند و مردم‌سالاری شایسته‌ترین مدل حکمرانی می‌دانند.
دولتمردان به اقتضای رسالت ذاتی خود، با وضع قوانین مناسب باید از حریم خصوصی افراد به‌عنوان مهم‌ترین حقوق شهروندی حمایت کنند. حریم شخصی یا حریم خصوصی یعنی یک فرد یا گروه بتواند خود و یا اطلاعاتش را با انتخاب خویش در برابر دیگران آشکار کند. بدیهی است، آنچه خصوصی قلمداد می‌شود در میان فرهنگ‌ها و اشخاص متفاوت است. اما آنچه در جامعه به‌عنوان حریم خصوصی پذیرفته می‌شود، باید قوانین پیرامون آن به گونه سخت‌گیرانه باشد که جز مالک هیچ‌کس نتواند به حریم خصوصی تعدی کند و دولتمردان نیز تنها در موارد بسیار مهم امنیتی، مجوز ورود به این حریم را داشته باشند.
حریم خصوصی با کرامت انسان، آزادی تکوینی انسان و میل فطری انسان به استقلال مرتبط است. آزادی نیز از مهم‌ترین، جذاب‌ترین و بنیادی‌ترین ویژگی انسان است که اسلام ضمن پذیرش آزادی اجتماعی انسان آزادی را از حقوق جایگزین‌ناپذیر انسانی می‌داند؛ نقض حریم خصوصی در حقیقت نقض استقلال و آزادی انسان‌‌هاست.
حریم خصوصی در کشورهای غربی همزمان با پیدایش مکتب‌های لیبرالیستی، به‌عنوان یک مسئله جدی مورد توجه قرار گرفته است؛ اما این مفهوم مانند بسیاری از مفاهیم دیگر، در ادبیات اجتماعی و سیاسی ایران مفاهیمی نوپدید به‌شمار می‌آیند؛ از این‌رو برای واکاوی و تحلیل این مفهوم در متون دینی، ناچاریم مفاهیم معادل و مشابه آن را در قرآن و روایات جست‌وجو کنیم.
مؤلفه‌های اخلاقی و حقوقی فراوانی در منابع اسلامی وجود دارد که می‌توان براساس آن اهمیت و ضرورت صیانت از حریم خصوصی در فضای حقیق و مجازی را دریافت؛ نهی تجسس در قرآن نمونه‌ای از الزامات اخلاقی است که پیوندی عمیق با حریم خصوصی و لزوم رعایت آن دارد.
تأکید قرآن کریم بر نهی از تجسس می‌تواند پاسخگوی بخشی از پرسش‌های اساسی پیرامون حریم خصوصی در فضای مجازی باشد. تأکید قرآن کریم بر حفظ آبروی مؤمن نیز یکی دیگر از این مؤلفه‌های نظام اخلاق و حقوقی قرآن برای حفظ حریم خصوصی است. آیا شخصی که حریم خصوصی یک مؤمن را در فضای مجازی بشکند و ناگفته‌های آن را بدون رضایت او آشکار می‌کند، آبروی مؤمن را حفظ کرده است؟ روایات و قواعدی که بر اهمیت آبروی مؤمن و حرمت آن تأکید ویژه دارد به‌طور واضح می‌تواند یادآور حفظ حریم خصوصی یک مؤمن باشد.
برخی روایات، حفظ آبروی مؤمن را هم‌تراز جانِ مؤمن قرار دادهاند، در محاسبات و ارزش‌داوری‌های دین در باب منزلت انسان، این جایگاه با توجه به شخصیت و معنوی انسان تعیین می‌شود؛ براساس این مبنای انسان‌شناختی قرآنی، وقتی آبروی انسان را می‌ریزیم در حقیقت شخصت انسانی و معنوی او را نابود کرده‌ایم.
براساس مبانی انسان‌شناختی قرآنی و روایی، حقوق شهروندی و حفظ حریم خصوصی به‌گونه‌ای اعجاب‌انگیز مورد توجه قرار گرفته و در بسیاری از آموزه‌های اخلاقی و حقوقی به دفاع از آن پرداخته است.
مبانی فقهی برخی گناهان اخلاقی و فقهی از جمله تجسس، غیبت، تهمت، تمسخر و سوء‌ظن را باید مورد توجه قرار دهیم؛ حرمت غیبت یعنی ورود به حریم خصوصی انسان‌ها و آشکار کردن نقص‌ها و عیب‌هایی که پوشیده است.
در روايتی كه رسول خدا(ص) وصايای خودش را به ابوذر بيان می‌كند، می‌فرمايد: «يَا أَبَاذَر إِيَّاكَ وَ الْغِيبَةَ فَإِنَّ الْغِيبَةَ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا؛ از غيبت دوری كن. چون غيبت از زنا سخت‌تر است» و این بیانگر میزان اهمیت حرمت آبروی مؤمن در نظام اخلاقی اسلام است.
اکل مال به باطل یعنی شخصی بدون اذن و اجازه انسان، اموال او را به ناحق تصرف می‌کند. حرمت و نابایستگی اکل مال به باطل بدان معناست که حریم خصوصی فرد نادیده گرفته شده است و بدون اذن او در اموال انسانی دیگر تصرف شده است.
نهی از سوء‌ظن به آن معناست که انسان مجاز نیست براساس تحلیل‌ها و فرضیات خویش، نسبت به سایر انسان‌ها داوری کند و بدگمان شود و این امر نیز بیانگر اهمیت و ضرورت حریم خصوصی در قرآن و آموزه‌های دینی است.
انسان‌ها نه تنها مجاز به افشای حقوق دیگران براساس احتمال و فرضیه نیستند و هرگز اجازه ندارند نسبت به دیگران بدگمان شوند بلکه اگر این گمان و احتمال به یقین نزدیک شود، بازهم آموزه‌های اخلاقی اسلام انسان را از عمل براساس چنین گمانی نیز منع و نهی می‌کند.
براساس آموزه‌های اخلاقی دین اسلام، انسان‌ها علاوه بر اینکه مجوز آشکارسازی حقوق دیگران با سرکشی به امور آن‌ها را ندارند بلکه از وظیفه‌های اخلاقی و فقهی مؤمن آن است که عیب و نقص‌های برادر مؤمن خویش را بپوشاند.
براساس احکام حقوقی اسلام، ورود به منزل دیگران بدون اذن و اجازه مالک تعدی به حریم خصوصی فرد است. در روایات گزارش شده از معصومان آمده است که اگر شخصی بدون رضایت و اذان دیگری وارد حریم خصوصی او شود و به هر دلیلی ضمن ارتکاب این جرم، صدمه یا آسیب جدی ببیند و منجر به مرگ او شود، مالکِ ضامن مرگ متجاوز نخواهد بود.
اگرچه حقوق صیانت از حریم خصوصی سابقه چندانی در مطالعات فقهی، اخلاق و تفسیری ندارد اما می‌توان با بررسی آموزه‌های قرآنی، روایی و برخی احکام فقهی، منبع دانشی و فقهی عظیمی پیرامون موضوع حریم خصوص در فضای مجازی ارائه کرد و احکام مربوط به حریم خصوصی را سامان داد.
براساس ادله‌ها و شواهد مطرح شده بدون هیچ‌گونه تردیدی می‌توان گفت که در آموزه‌های قرآن و روایی نقض حریم خصوصی دیگران در فضای مجازی به شدت نهی شده است.
یادداشت از حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم
انتهای پیام
